| FAZA I : u zarania państwa polskiego |
| FAZA II: rządy pierwszych historycznych Piastów |
| FAZA III: drugie państwo polskie i okres rozbicia dzielnicowego |
|
|
Początki ośrodka grodowego na Ostrowie Tumskim w Poznaniu są nierozerwalnie splecione z najstarszymi etapami formowania się monarchii piastowskiej. Był to od początku jeden z głównych, związanych z Piastami, grodów Gnezdum Civitas, a następnie Polski - książęcy ośrodek administracji państwa, centrum gospodarcze, kultowe i militarne o znaczeniu interregionalnym. Przypomnijmy, że od 966 r. gród na Ostrowie Tumskim stał się zapewne siedzibą pierwszego biskupa Polski Jordana, a zjazd Gnieźnieński w 1000 r. uczynił z niego stolicę biskupstwa poznańskiego. Diecezjalna ranga grodu nie pomniejszyła bynajmniej jego funkcji jako ośrodka władzy państwowej, pełniącego zarazem rolę rezydencji monarszej (w Wielkopolsce w X i I poł. XI w. były nimi także np. Gniezno, Ostrów Lednicki oraz Giecz). Obwiedziony potężnymi wałami gród na Ostrowie Tumskim w Poznaniu zajmował szczególną pozycję w systemie obronnym najstarszej Polski. Strategiczny charakter grodu ujawnił się zwłaszcza podczas wojny polsko-niemieckiej w 1005 r., kiedy to król Niemiec Henryk II zrezygnował z próby opanowania tej świetnie umocnionej warowni, przedkładając kompromisowy pokój z Bolesławem Chrobrym nad ryzyko jej oblegania w zbliżającej się porze jesiennej. Poznańska twierdza odegrała też kluczową rolę podczas walk Władysława II Wygnańca z przyrodnimi braćmi w latach 1142 - 1146, w związku z podjętą przez niego nieudaną próbą podważenia testamentu Bolesława Krzywoustego.
Zespół grodowy wzniesiono w centralnej i południowej części piaszczystej, podmokłej wyspy, położonej w widłach Warty i Cybiny, w pobliżu brodu prowadzącego przez te rzeki. Powstanie zawdzięcza korzystnej lokalizacji na przecięciu dalekosiężnych szlaków handlowych. Łączyły one wczesnośredniowieczną Wielkopolskę X stulecia - kolebkę państwa Piastów i partymonialną domenę najstarszych władców tejże dynastii - z wysoko rozwiniętymi ośrodkami rzemieślniczo-handlowymi Pomorza Zachodniego oraz Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i monarchii Przemyślidów. Początkowo szlaki te wiodły przede wszystkim odcinkami dolnej i środkowej Warty oraz jej lewo - prawobrzeżnymi dopływami, skupiając się w rejonie przeprawy przez rozlewiska Warty i Cybiny na Ostrowie Tumskim. Najprawdopodobniej dopiero w końcu X stulecia wytyczono w Gnezdun Civitas pierwsze interregionalne trakty lądowe, które uwzględniały też Poznań, wiążąc go m.in. z Pomorzem Zachodnim, Saksonią i Łużycami. Były to głównie połączenia o charakterze komunikacyjno-militarnym, wykorzystywane również w dalekosiężnych kontaktach handlowych. Zespół grodowy na Ostrowie Tumskim w Poznaniu należał zatem do tych ośrodków formującego się państwa polskiego, które umożliwiły szybkie i trwałe włączenie się tegoż organizmu w nadbałtycki oraz zachodnioeuropejski system polityczno-kulturowy, otwierając wczesnopiastowskie społeczeństwo, zwłaszcza elitę władzy, na nowe idee (w tym religię chrześcijańską), usługi i obce wyroby, te ostatnie głównie o prestiżowym charakterze. W świetle powyższych uwag zrozumiała wydaje się decyzja piastowskich władców, aby z poznańskiego grodu - ważnej strategicznie warowni - uczynić kojarzący się z dynastią symbol chrześcijańskiego państwa, przejawiający się m.in. w monumentalnej formie założenia, potężnych obwarowaniach oraz kamiennych budowlach sakralnych i świeckich.
| FAZA I : u zarania państwa polskiego |
