| FAZA III: drugie państwo polskie i okres rozbicia dzielnicowego |
FAZA II: rządy pierwszych historycznych Piastów
Czasy Mieszka I i Bolesława Chrobrego to okres gwałtownych zmian w rozplanowaniu osadnictwa na Ostrowie Tumskim. Zapewne w III ćwierci X w. wzniesiono nowy, północny człon ogromnego zespołu. Człon ten miał niewątpliwie dwuczęściowy charakter. Odkryte relikty drewniano-ziemnych wałów pochodzą z dwóch, łączących się ze sobą obwarowań o szerokości podstawy ok. 10 m. Zachodnia część założenia była mniejsza (wymiary majdanu: ok.100 x 80 m.) i miała kształt owalu obwiedzionego pierścieniowatym wałem; część wschodnią, o wymiarach majdanu ok. 130 x 100 m., zamykał podkowiasty wał, dolegający do zewnętrznego skłonu ww. obwarowania. Zastąpił on wał, który wzniesiono w tym miejscu w II ćwierci X w. Ten ostatni rozebrano w górnej partii, a jego dolna część wykorzystano jako niwelację podmokłego terenu w rejonie przedromańskiej katedry. W końcu X lub na początku XI stulecia dokonano gruntownej rozbudowy obu wymienionych wałów (zachowując ich konfigurację), w wyniku której osiągnęły one szerokość ok. 20 m. i wysokość ok. 10 m.
Po przebudowie omawiany gród stał się najpotężniejszą wielkopolską warownią drewniano-kamienną tych czasów. Zdecydowanie mniej informacji posiadamy na temat zabudowy wnętrza opisywanego grodu. Na pozostałości drewnianej zabudowy natrafiono wyłącznie we wschodniej części założenia. Odkryto je w wykopach na Placu Katedralnym; datowane są na X/XI - pierwszą połowę XI stulecia. W obu częściach północnego członu tumskiego zespołu obronnego stały monumentalne budynki kamienne. Przypuszcza się, iż w zachodniej, tzw. książęcej części znajdowało się kamienne palatium z kaplicą (wg późniejszej tradycji kościół pod wezwaniem NMP był fundacji Dąbrówki), formą zbliżone do budowli z Ostrowa Lednickiego, które mają analogiczną funkcję i metrykę. O trafności tej hipotezy przekonuje najnowsze odkrycie dokonane podczas prac wykopaliskowych w rejonie Psałterii biskupa Lubrańskiego i kościoła NMP, prowadzonych obecnie przez zespół prof. dr hab. Hanny Kóčka-Krenz. We wschodniej, tzw. katedralnej części grodu wzniesiono najprawdopodobniej w III ćwierci X w. kamienny, czworokątny budynek baptysterium z płytkim okrągłym basenem o średnicy ok. 4 m wykonanym bardzo starannie z twardej zaprawy wapiennej. Relikty baptysterium odsłonięto we wnętrzu obecnej katedry w centralnej partii głównej nawy świątyni.
Sądząc z relacji stratygraficznych, baptysterium przestało funkcjonować wraz z wytyczeniem w tym miejscu fundamentów przedromańskiej katedry, której budowę rozpoczęto niewątpliwie podczas panowania Mieszka I, najpóźniej w IV ćwierci X stulecia. Była to duża, trójnawowa bazylika zorientowana wzdłuż osi północny wschód-południowy zachód, o powierzchni ok. 1000 m2, wymurowana z kamiennych płytek, od wschodu zamknięta kwadratowym chórem z absydą flankowanym prostokątnymi aneksami, od zachodu potężnym masywem zwieńczonym wieżą. Nie zachowały się elementy wystroju wnętrza świątyni; odkopano jedynie fragmenty wapiennej posadzki. W nawie głównej katedry natrafiono na dwa monumentalne grobowce kamienne (tumby) położone na jej dłuższej osi, które zostały okradzione i zniszczone zapewne w 1038 r. podczas niszczycielskiego najazdu na Polskę księcia czeskiego Brzetysława I. Istnieją uzasadnione przesłanki, aby tumby interpretować jako pochówki pierwszych historycznych władców piastowskich: Mieszka I i Bolesława Chrobrego.
W przeciwieństwie do członu północnego, obronne osiedle na Zagórzu zachowało poprzedni układ przestrzenny. W wykopach archeologicznych natrafiono na warstwy osadnicze z reliktami drewnianej, naziemnej zabudowy z II poł. X - I poł. XI w.
Na podstawie przedmiotów znalezionych na terenie obu członów obronnego założenia na Ostrowie Tumskim można wnioskować, iż gród zamieszkiwali - podobnie jak w poprzedniej fazie - ludzie możni, ściśle związani z książęcą administracją, siłami zbrojnymi i dworem, uczestniczący m.in. w dalekosiężnej wymianie handlowej.
| FAZA III: drugie państwo polskie i okres rozbicia dzielnicowego |