Poznan.pl, oficjalna strona Miasta Poznania

Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania utracie miejsc lęgowych lub schronień ptaków i nietoperzy w mieście jest zastosowanie kompleksowych działań pozwalających na pozostawianie dotychczasowych schronień tam, gdzie jest to możliwe, oraz stosowanie schronień zastępczych dostosowanych do gatunków i ich grup, które utracą swoje miejsca rozrodu i kryjówki. Na terenie miasta obserwowano liczne stanowiska nietoperzy, dla których istnienie szczelin czy najmniejszych nawet otworów w stropodachach jest bardzo ważne.

Preferowanym działaniem kompensacyjnym jest pozostawianie otwartych wlotów do stropodachów, zgodnie z zaleceniami Ministerstwa Środowiska z 2008 r i GDOŚ, w przypadku gdy nie są one wypełnione luźnym materiałem izolacyjnym. Jest to rozwiązanie najtańsze z punktu widzenia inwestora, zgodne z przepisami budowlanymi, które nie nakazują zakładać kratek w otworach wentylacyjnych do stropodachu, bezpieczne dla mieszkańców (stropodach nie ma łączności z mieszkaniami) i najtrwalsze z punktu widzenia ochrony ptaków, gdyż na długie lata zapewnia bezpieczne siedlisko dla ptaków. Jedynie jeśli kominy wentylacyjne uchodzą do stropodachu, a nie powyżej stropodachu, istnieje możliwość że ptak lub nietoperz może wpaść do przewodu wentylacyjnego. W takim wypadku należy dany komin zabezpieczyć lub uniemożliwić ptakom wchodzenie do stropodachu.

Luźny materiał izolacyjny, np. wełna mineralna, granulat styropianu lub fibra celulozowa, umieszczony w stropodachu jest niebezpieczny dla ptaków, gdyż mogą się one w nim zapadać lub też dusić się w wyniku dostania się go do dzioba i nozdrzy (Walasz i Misielak 2014). Z podobnych przyczyn, a dodatkowo w związku z możliwością zaplątywania się we włókna, stanowią one zagrożenie także dla nietoperzy.

Z tych powodów luźnego materiału termoizolacyjnego nie powinno się stosować w stropodachach. Jeśli z uzasadnionych przyczyn jest konieczny, powinien być oddalony o minimum 50 cm od otworów do stropodachu i oddzielony od siedlisk ptaków i nietoperzy szczelną ścianką. Jeśli nie można tego zapewnić, należy zamknąć otwory kratką i wykonać kompensację (np. poprzez zawieszenie budek).

W ekspertyzie należy szczegółowo opisać zalecenia dotyczące pozostawienia drożnymi obecnych siedlisk w stropodachu. Otwory wlotowe dla ptaków należy przygotować poprzez montaż szorstkich rurek ceramicznych o średnicy 50-60 mm trafiających dokładnie w otwór do stropodachu, które zapewnią tym gatunkom dogodne poruszanie się i niezaklinowanie się.

W trakcie montażu rurki należy zwracać uwagę, aby były one zamocowane współosiowo z otworami w stropodachu, a rurki i otwory w stropodachu muszą być oczyszczone z gruzu, odpadów, pianki, drutów, materiału termoizolacyjnego itp.

W przypadku braku możliwości pozostawienia dotychczasowych schronień standardem jest stosowanie odpowiednich schronień zastępczych (np. skrzynek) dostosowanych do gatunku lub grupy gatunków oraz rodzaju zastępowanych schronień (np. rozrodcze, godowe, hibernacyjne, mieszane).

Jeśli działania prowadzone w ramach prac naruszają którekolwiek z obowiązujących zakazów wynikających z ochrony gatunkowej, konieczne jest wyprzedzająco uzyskanie zezwolenia RDOŚ lub GDOŚ na odstępstwa od tych zakazów. Bez zezwolenia nie wolno niszczyć siedlisk gatunków chronionych!

W trakcie prac wskazane jest pozostawianie w stropodachach otworów dostępnych dla ptaków (zwłaszcza jerzyków) przed pracami budowlanymi, jeśli nie będzie dochodzić do płoszenia ptaków, oraz dodatkowe montowanie odpowiednich skrzynek lęgowych na sąsiednich budynkach lub drzewach.

Podczas prac unieczynniających szczeliny należy uniemożliwić dostęp ptaków i nietoperzy do szczelin stwierdzonych na budynku. Zabezpiecza się szczeliny szersze niż 10 mm znajdujące się pod parapetami, opierzeniami, za rynnami spustowymi i rynnami poziomymi itp., które stanowią możliwe miejsca lęgów lub przebywania zwierząt. Mogą tam bytować także nietoperze, dlatego przed zamknięciem tych otworów i szczelin chiropterolog powinien je sprawdzić. W przypadku wątpliwości co do wystąpienia nietoperzy powinno się przymocować wokół szczeliny lub otworu sztywną siatkę przymocowaną jedynie na górze i ewentualnie po bokach, umożliwiającą wyjście nietoperzowi ze szczeliny, która jednak po jego wyjściu z powrotem będzie przylegać do otworu. Można także zastosować inne rozwiązania przepuszczające nietoperze tylko w jedną stronę, dobrane przez chiropterologa do danego otworu i kryjówek na podstawie najlepszych współczesnych praktyk.

Preferowany okres zamykania otworów w budynku ze względu na nietoperze to sierpień i wrzesień (maksymalnie w przypadku ciepłej jesieni, tj. temperatury powyżej 15 st. C), także październik), ze względu na to, że przy zastosowaniu takich jednokierunkowo wypuszczających konstrukcji nietoperze - przypuszczalnie przebywające w otworach - mogą bezpiecznie je opuścić, i ze względu na panujące temperatury nadal odżywiać się i poszukać innego odpowiedniego dla nich schronienia.

Zabezpieczanie siedlisk od początku października aż do końca lutego, marca, a nawet połowy kwietnia powinno następować z udziałem chiropterologa, który przed zabezpieczeniem szczeliny sprawdzi, czy nie ma w niej nietoperzy. Znalezione hibernujące nietoperze należy przenieść ostrożnie do pudełka i oddać osobie lub organizacji wyspecjalizowanej w ochronie nietoperzy. W zależności od gatunku, płci, kondycji, aktualnych warunków pogodowych oraz fazy okresu hibernacji przekazane nietoperze powinny zostać odpowiednio nakarmione, i doprowadzone do kondycji umożliwiającej kontynuowanie hibernacji lub bezpośrednio przeniesione do odpowiedniego zimowiska zastępczego. Termin, miejsce, czas i sposób wypuszczenia musi zostać ustalony indywidualnie przez specjalistę chiropterologa zależnie od sytuacji. W odpowiednim dla gatunku okresie czasu (w marcu lub kwietniu) nietoperz powinien zostać z powrotem uwolniony do środowiska przyrodniczego. Należy jednak względnić, że wielu szczelin i innych otworów nie da się skutecznie w okresie zimowym skontrolować, a tym bardziej zabrać z nich zimujących nietoperzy.

W sytuacji trwałego uniemożliwienia ptakom dostępu do wykorzystywanych dotychczas siedlisk lęgowych konieczne jest zapewnienie im - w ramach kompensacji za utracone miejsca gniazdowania - miejsc alternatywnych, poprzez wywieszenie odpowiedniej liczby budek lęgowych, o parametrach odpowiednich dla danego gatunku, w miejscach dotychczasowego gniazdowania ptaków. Liczba schronień zastępczych powinna uwzględniać przeciętny procent ich zajmowania przez dany gatunek, zgodnie z aktualną wiedzą (np. dwie skrzynki w zamian za jedno utracone miejsce gniazdowania przy ok. 50% współczynniku zajmowania skrzynek przez dany gatunek).

Proponowane działania kompensacyjne powinny uwzględniać m.in. rekompensatę za straty w okresie od powstania szkody do zadziałania środków zapobiegawczych, łagodzących i kompensacyjnych oraz uwzględniać szacowaną skuteczność stosowanych środków (np. współczynnik średniej zajmowalności stosowanych schronień zastępczych) tak, aby szacowane straty były co najmniej w pełni zrekompensowane. Przy czym działania kompensacyjne powinny być dostosowane do gatunku, który ma doznać szkody oraz dotyczyć tej funkcjonalności siedliska, która została uszczuplona.

Budki lęgowe ptaków zaleca się wieszać od strony północnej, wschodniej lub północno-wschodniej budynków, natomiast nie powinny znajdować się od strony południowej, zachodniej i południowo-zachodniej. W przypadku jerzyka budki lęgowe powinny być wieszane jak najbliżej pierwotnego siedliska sprzed termomodernizacji (max. do 0,5 m), gdzie znajdowały się wcześniej wloty do ich siedlisk, gdyż mogą one długo nie zostać zasiedlone. Zmiana usytuowania budek może spowodować trudności z trafieniem ptaków do budek, ponieważ trudno uczą się nowych lokalizacji. Nawet niewielkie przesunięcie budki może zakłócić lęgi lub uniemożliwić je w kolejnych latach.

Ornitolodzy i chiropterolodzy powinni w ekspertyzie dobrać odpowiednie budki dla stwierdzonych gatunków według najlepszych aktualnie dostępnych wzorów o sprawdzonej skuteczności.

Zaleca się stosowanie budek o wysokiej jakości, zwłaszcza budek trocinobetonowych lub innego tworzywa odpornego na działanie czynników atmosferycznych. Natomiast skrzynki drewniane są mniej trwałe i po kilku latach mogą się rozpadać, co oznacza zakończenie efektów kompensacji. Ponadto potencjalnie odpadające elementy budki drewnianej na budynkach mogą stanowić zagrożenie dla ludzi.

Prace budowlane na obiekcie na podstawie stwierdzonej lokalizacji siedlisk ptaków (wyszczególnionej w ekspertyzie ornitologicznej) w okresie lęgowym należy prowadzić najpierw na ścianach, na których nie ma miejsc lęgowych. Umożliwi to zapewnienie ciągłości lęgu ptaków, co zwiększa szanse na zachowanie siedliska po zakończeniu prac i działań kompensacyjnych.

Ważnym warunkiem jest również lokalizowanie budek dla różnych gatunków ptaków w odpowiednich odległościach od siebie. Budki lęgowe dla kawek nie powinny być umieszczone w pobliżu budek, np. dla wróbli czy kopciuszków, gdyż kawki jako przedstawiciele krukowatych mogą stanowić zagrożenie dla lęgu tych ptaków. Z kolei budki dla pustułek nie powinny być instalowane na budynkach, na których montuje się skrzynki lęgowe lub zakłada siedliska dla innych gatunków ptaków (w odległości nie mniejszej niż 100 m). Powodem jest zmniejszenie szans na zasiedlenie budek przez jerzyki lub wróble w otoczeniu ptaków szponiastych.

Budki lęgowe mogą być montowane podtynkowo lub natynkowo. W pierwszym przypadku powinny być montowane w trakcie ocieplania obiektu, a po termomodernizacji zaleca się - jeśli to możliwe - zlicowanie z elewacją, gdyż wystające elementy budek mogą być miejscem przesiadywania ptaków szponiastych i krukowatych.

Ze względów użytkowych i architektonicznych wykonanie budek dla ptaków metodą podtynkową może być korzystniejsze. Dla utrzymania charakterystyki energetycznej budynku wskazane jest montowanie ich na wysokości stropodachu wentylowanego lub innego nieogrzewanego pomieszczenia (strych, poddasze) albo stosowanie przekładek termicznych w przypadku montażu na wysokości pomieszczenia ogrzewanego (dla uniknięcia mostków termicznych).

Budki zamocowane poza licem ściany, tzw. natynkowe, mogą być mocowane do ścian nośnych za pomocą prętów gwintowanych (na przykład średnicy 16 mm) wklejonych (za pomocą zaprawy iniekcyjnej, nadającej się do kotwienia prętów zbrojeniowych w betonie i murze) w otwory wywiercone uprzednio w ścianie. Nie należy mocować ich do warstwy termoizolacyjnej. Pręty powinny być na tyle długie, by wystawały poza warstwę termoizolacyjną.

Nie zaleca się wieszać budek lęgowych nad oknami mieszkań, chyba że nie ma innej możliwości.

Takie rozwiązanie można zastosować w blokach licznie zasiedlonych przez ptaki. W trakcie prac ociepleniowych prowadzonych od początku sierpnia należy pamiętać, aby otwory wejściowe do stropodachów pozostały otwarte. Jerzyki odbywają czasem późne lęgi, a młode ptaki pozostają w gnieździe jeszcze do końca sierpnia.

Na obiektach, w których podczas ocieplania zamknięto otwory wlotowe do stropodachów, należy wieszać budki lęgowe. Bloki na poznańskich osiedlach mieszkaniowych ocieplane w latach wcześniejszych bez kompensacji za zamykane siedliska powinny mieć zawieszone budki lęgowe w ramach kompensacji ex-post (gdy w stropodachu jest materiał sypki) bądź udrożnione otwory wlotowe do stropodachów (gdy w nim nie ma materiału sypkiego i nie będzie zastosowany).

Nie należy mocować budek dla ptaków i nietoperzy na kominach, nawet o 2-3 metrowej wysokości. Jerzyki zasiedlają budki lęgowe, pod którymi otwarta przestrzeń wynosi minimum 5-7 metrów, co umożliwia im łatwy dostęp do gniazda i swobodny wylot z niego. Budki dla ptaków powinny być osłonięte przed słońcem, stąd też nie powinny być montowane na szczytach ścian nośnych. Miejsca te mogą być wykorzystywane jako miejsca posadowienia niektórych rodzajów skrzynek dla nietoperzy.

Budki dla ptaków powinny być dostępne poprzez otwieraną jedną ze ścianek, co umożliwi ich czyszczenie (zaleca się wykonywać tę czynność co 2 lata - po sezonie lęgowym, w okresie od 16 października najpóźniej do końca lutego). W przypadku stwierdzenia materiału gniazdowego lub innych materiałów wystających lub zwisających z budek (np. folie, sznurki), wówczas budki należy czyścić częściej - po każdym sezonie. Powyższe zalecenie nie dotyczy budek dla nietoperzy o konstrukcji samoczyszczącej się (umożliwiającej grawitacyjne wysypywanie się guana).

Wskazane jest wprowadzenie pojęcia inwestycji "przyjaznej dla ptaków i nietoperzy" dla istniejących obiektów i nowych obiektów.

Dla zachowania istniejących siedlisk ptaków zaleca się nieprzycinanie krzewów w miejscach mniej uczęszczanych, niekolidujących z ruchem pieszo-rowerowym, zakładanie nowych zakrzewień złożonych z gatunków wydających owoce i rzadkiego (1 do 2 razy w roku), koszenia trawników na terenach sąsiadujących z obiektami, a także pozostawianie niegrabionych liści pod krzewami. Należy także zachęcać mieszkańców do utrzymywania przez cały rok pojników oraz karmników dla ptaków (na balkonach, na terenach zieleni).

Ważnym aspektem wymagającym działań i edukacji jest zabezpieczanie i redukcja ryzyka przed kolizją ptaków z powierzchniami szklanymi (dotyczy to zwłaszcza nowego budownictwa). Zaleca się stosowanie:

1. na oknach rolet typu "Bird Screen", które z jednej strony uwidaczniają przeszkodę w postaci okna, z drugiej amortyzują ptaka przy ewentualnym zdarzeniu;
2. na przeszklonej infrastrukturze rozwiązań bazujących na znakowaniu powierzchni przeszklonych w formie markerów graficznych i folii okiennych: paski, kropki, naklejki dekoracyjne o dowolnym wzorze i kolorze. (dotychczas stosowane naklejane na powierzchnie przezroczyste sylwetki ptaków są nieskuteczne).

Stosowanie powyższych zabezpieczeń dotyczy również obiektów małej architektury (np. wiat, konstrukcji w formie dużych szklanych ekranów). Właściwie dobrane rozwiązania stosowane na przeszklonej infrastrukturze mogą być przyjazne zarówno ludziom, jak i ptakom.

W przypadku projektowania obiektów budowlanych z powierzchniami transparentnymi (np. ze szkła, płyt pleksi) wnosi się o wprowadzenie w przygotowywanych zamówieniach zapisów dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa ptakom przed kolizjami z powyższymi powierzchniami.