Ruch oporu w Wielkopolsce po klęsce wrześniowej
Aleksandra Pietrowicz
IPN Poznań
Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu (1940-1942)
i jego najgłośniejsza akcja - "Bollwerk"
W następstwie klęski militarnej Polski we wrześniu 1939 r. jej terytorium znalazło się pod okupacją Rzeszy Niemieckiej i Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (z wyjątkiem południowego skrawka, zajętego przez Słowację). Pomimo to państwo polskie ani przez moment nie przestało istnieć jako podmiot stosunków międzynarodowych. Zachowana została bowiem ciągłość funkcjonowania najwyższych władz państwowych. Na uchodźstwie (najpierw we Francji, a potem w Wielkiej Brytanii) działały władze naczelne Rzeczypospolitej Polskiej i Wojsko Polskie. Na terenie okupowanego kraju powstały struktury państwowe podległe władzom RP na uchodźstwie, tworząc Polskie Państwo Podziemne. Jego najważniejszymi elementami były: Delegatura Rządu RP i Krajowa Rada Ministrów, Rada Jedności Narodowej oraz Siły Zbrojne PPP, czyli organizacja Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa, stanowiąca część Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
ZWZ-AK obejmowała swoim zasięgiem całe terytorium państwa polskiego. Na początku 1944 r. liczyła ona ok. 380 tys. zaprzysiężonych członków i była największa armią podziemną w historii. Celem ZWZ-AK było tworzenie ośrodków czynnego oporu narodowego oraz współdziałanie w odbudowie Państwa na drodze walki zbrojnej.
Dla prowadzenia walki bieżącej został wydzielony w strukturze organizacyjnej ZWZ już w kwietniu 1940 r. specjalny pion, szczególnie dobrze zakonspirowany. Nosił on początkowo nazwę Związek Odwetu, a od jesieni 1942 r. - Kierownictwo Dywersji (w skrócie "Kedyw").
Poważnym problemem było wypracowanie koncepcji walki konspiracyjnej. Chodziło o to, żeby zadając wrogowi dotkliwe straty jednocześnie maksymalnie chronić własne społeczeństwo. Okupanci od początku stosowali zasadę odpowiedzialności zbiorowej i za każdego zabitego swojego funkcjonariusza czy żołnierza mordowali często w publicznych egzekucjach kilkudziesięciu niewinnych Polaków. Sposób prowadzenia i nasilenie walki bieżącej było też uzależnione od sytuacji politycznej i strategicznej na frontach. Dlatego w okresie współdziałania niemiecko-sowieckiego, a także w czasie przewagi militarnej Niemców na frontach unikano podejmowania otwartej walki zbrojnej. Tym większą wagę miała zakonspirowana działalność sabotażowo-dywersyjna. Każdy Okręg przygotowywał własny plan walki bieżącej, dostosowany do panujących na jego terenie warunków i możliwości.
Do podstawowych form walki bieżącej zaliczano: bierny opór w zakładach przemysłowych, sabotaże - psucie maszyn i materiału; sabotaż w transporcie paliw, amunicji i żywności; akty sabotażu przeciw magazynom i składom materiałów wojennych i żywności; sabotaż rolny i bakteriologiczny.
Okręg Poznański ZWZ AK działał na terenie szczególnie niebezpiecznym i niesprzyjającym prowadzeniu walko konspiracyjnej. Wielkopolska została bowiem bezpośrednio wcielona do III Rzeszy, stając się częścią tzw. Kraju Warty. Celem polityki namiestnika Kraju Warty Arthura Greisera było całkowite wyniszczenie mieszkających tu Polaków. Byli oni tak źle traktowani, że nadali temu Okręgowi nazwę Straflager Wartheland (obóz karny Kraj Warty).
Wiosną 1940 r. utworzony został sztab Okręgu Poznańskiego ZWZ i rozpoczęto prace organizacyjne w terenie. Pierwszym komendantem Okręgu został: płk Rudolf Ostrihansky "Ludwik" Obok działalności organizacyjnej i prac operacyjno-sztabowych (przygotowywanie powstania zbrojnego) szczególny nacisk położono na działalność wywiadowczą. Prowadzono także walkę bieżącą.
Tworzenie pionu walki bieżącej w Okręgu Poznańskim wyprzedziło sformowanie sztabu Okręgu, bo rozpoczęło się jeszcze w końcu 1939 r. Organizatorem struktur sabotażowo-dywersyjnych na terenie Wielkopolski był por. rez. Czesław Surma "Marian". Już w ziemie 1939/1940 r. prowadzono akcję rozrzucania tzw. gwoździ dywersyjnych (przeciwoponowych) na drogach. Wiosną 1940 r. utworzono Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu (WKZO), które - po sformowaniu się sztabu Okręgu Poznańskiego ZWZ - podporządkowane zostało Wydziałowi III, kierowanemu przez por. rez. Tadeusza Janowskiego "Wojnara". WKZO posiadało własne zaplecze badawczo-produkcyjne środków walki sabotażowo-dywersyjnej, którym kierował dr Franciszek Witaszek "Warta", Oddział Dywersji Bojowej pod dowództwem st sierż Michała Garczyka "Kubę" oraz wydzieloną siatkę łączności konspiracyjnej, kierowaną przez Edmunda Norbeckiego "Edka". Ważnym zapleczem kadrowym zarówno dla struktur ZO jak i wywiadu ZWZ byli przedwojenni zawodowi podoficerowie WP, zatrudnieni w niemieckiej firmie wartowniczej Wach-und Schliessgesellschaft. Ich przydziałem do ochrony poszczególnych obiektów kierował st sierż Andrzej Jackowski "Żbik". On to przypuszczalnie skierował do pracy w charakterze stróżów i portierów w kompleksie magazynów umiejscowionych w porcie rzecznym w Poznaniu plutonowych Edmunda Jankowiaka i Tomasza Prymelskiego oraz kaprali Tomasza Maćkowiaka i Michała Śmigielskiego. Wkrótce dołączył do nich plut. Władysław Laube, wyznaczony przez zakłady Posener Gummiwerke (Stomil) do ochrony magazynu tej firmy.
W ciągu 1941 roku działalność ZO wykroczyła poza Poznań. Rozpoczęto tworzenie Ośrodków ZO w Inspektoratach Rejonowych (IR) w Ostrowie Wielkopolskim, Gnieźnie i Lesznie. W ramach Ośrodków powstawały zespoły dywersji bojowej, w tym patrole likwidacyjne mające zwalczać zdrajców jak i szczególnie bezwzględnych i niebezpiecznych funkcjonariuszy okupanta. Przeprowadzano akcje sabotażowe w zakładach przemysłowych i w komunikacji.
Aktywność ZWZ, w tym zespołów ZO, wzmożona zwłaszcza po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej nie uszła uwadze Gestapo. Kolejne aresztowania uderzały w struktury konspiracji, utrudniając znacznie ich działania. W czerwcu 1941 r. poważnie zagrożony aresztowaniem por. Surma przedostał się na teren Generalnego Gubernatorstwa, pozostawiając dowodzenie ZO w rękach por. Zenona Plucińskiego "Halskiego". Prowadzone przygotowania do akcji bojowych trwały nadal. Planowano np. sabotaże pozorujące działania opozycji niemieckiej. Rozpoznawano zakłady przemysłowe i magazyny. Rozbudowywano pion produkcji środków walki sabotażowo-dywersyjnej.