Budowanie umocnień i wykorzystywanie funkcji obronnych miejsca wynikało z konieczności. Bywało także realizacją idei stworzenia twierdzy. W obu przypadkach dotyczyło to Poznania. Budowle i architektura obronna stały się unikatowymi zabytkami miasta.
Historia obronności zaczęła się dla Ostrowa Tumskiego już w X w. W początkach kształtowania państwowości, gdzie był gród i książę, musiała być i obrona. Gród nad Wartą został rozbudowany i otoczony wałem, co stworzyło potężną fortyfikację, broniącą od zachodu młode państwo Mieszka. Wał zbudowany z drewna, ziemi i kamieni był imponujący - wysoki na 10 m, szeroki u podstawy do 20 m, a długość tych konstrukcji obronnych wynosiła około 2 km; było to więc poważne przedsięwzięcie budowlane w jednym z najważniejszych miejsc dla naszej historii, bo tu zaczęły się dzieje Polski.

Cesarz niemiecki od Poznania odstąpił
Walory obronne gród na Ostrowie Tumskim potwierdził w 1005 r., gdy cesarz niemiecki Henryk II zatrzymał przed nim wojska, woląc podpisać pokój. Taką obronną rolę odgrywał do roku 1253, kiedy miasto przeniosło swoje centrum na lewy brzeg Warty. Od momentu lokacji Poznania Ostrów Tumski stał się siedzibą i własnością władzy kościelnej. Biskup Jan Lubrański w latach 1504-1512 wzniósł mury, otaczając zabudowania wyspy, zarówno dla bezpieczeństwa, jak i prestiżu. Część murów, w tym Bramę Śródecką, rozebrano na początku XVII w., a zlikwidowano je niemal zupełnie przy budowie XIX w. fortyfikacji pruskich. Ostrów Tumski znajdował się wówczas wewnątrz całego obwodu obronnego.

Forteca przebieg rzek zmieniała
W 1829 r. rozpoczęto przekładanie koryta Warty i budowę Wielkiej Śluzy, osłanianej Przyczółkiem Mostowym. Na Ostrowie wzniesiono Kawalier Katedralny i pięcioboczną Lunetę Katedralną z nietypową reditą (na planie kwadratu, ze ściętymi narożami). Śluza Katedralna powstawała w latach 1834-1838, aby umożliwiać spiętrzanie wód Cybiny i była zarazem mostem łączącym Ostrów Tumski i Śródkę. Umocnienia Ostrowa Tumskiego pełniły funkcję dodatkowej cytadeli wewnętrznej. Budowa twierdzy poligonalnej trwała ponad 30 lat, zmieniła się w tym okresie technika wojenna i zmieniła koncepcja - na budowę twierdzy fortecznej. Twierdza miała realnie i symbolicznie umacniać pruskie panowanie w Poznaniu.

Co jeszcze pozostało z obronnej architektury na Tumie?
Śladów dawnych konstrukcji i budowli szukali twórcy filmu zrealizowanego przez telewizję WTK we współpracy CTK Trakt. Specjalna projekcja filmu odbędzie się w lutym na Ostrowie Tumskim. Więcej: www.trakt.poznan.pl.

Sławomira Piasecka

Na podstawie:

• Przemysław Maćkowiak, Twierdza poligonalna, Wydawnictwo Święty Wojciech, Poznań 2012,
• Zbigniew Pilarczyk, Ostrów Tumski - od Piastowskiego grodu do pruskiej twierdzy, w: Fortyfikacje Ostrowa Tumskiego. Funkcje obronne i turystyczne, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2009.