Józef Piłsudski
Józef Klemens Piłsudski (1867-1935) - polityk i mąż stanu, działacz niepodległościowy, Marszalek Polski. Urodził się 5 grudnia 1867 r. w Żułowie na Wileńszczyźnie, w podupadłej rodzinie ziemiańskiej Józefa Wincentego Piotra i Marii z Billewiczów. Wychowany w kulcie polskości, w atmosferze represji carskich po zdławieniu powstania styczniowego, przejawiał dążenia antyrosyjskie i niepodległościowe. Po ukończeniu gimnazjum w Wilnie, podjął studia medyczne w Charkowie (1885).
Został aresztowany prewencyjnie po zamachu na cara Aleksandra III w 1887 r. i zesłany na 5 lat na Syberię. Po powrocie z zesłania (1892) podjął działalność w PPS. Należał do ścisłego kierownictwa partii, był redaktorem konspiracyjnego pisma "Robotnik". Aresztowany w lutym 1900 r. symulował chorobę umysłową. Po przeniesieniu do szpitala (19 V 1901), zdołał uciec. Kontynuował działalność w Galicji. W czasie wojny z Japonią (1904) opracował plan działań dywersyjnych przeciw Rosji i podjął współpracę z Japonią. W czasie rewolucji 1905-1907 dążył do jej przekształcenia w powstanie narodowe, co spowodowało rozłam w PPS. Od 1908 r. kierował PPS-Frakcją Rewolucyjną, nawiązał współpracę z kołami wojskowymi Austro-Węgier i za ich zgodą organizował polski ruch paramilitarny w Galicji.
6 VIII 1914 r. podjął działania zbrojne przeciw Rosji u boku Austro-Węgier. Plan powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim nie powiódł się. 16 X 1914 r. porozumiał się z konserwatystami, przystąpił do Naczelnego Komitetu Narodowego i Legionów Polskich, tworzonych u boku Austro-Węgier. Był dowódcą 1 Pułku, a następnie 1 Brygady Legionów. Na zapleczu frontu rosyjskiego powołał tajną Polską Organizację Wojskową (POW). Należał do obozu wiążącego nadzieje na odbudowę państwa polskiego ze zwycięstwem wojennym Austro-Węgier i Niemiec. Głosił plan odbudowy państwa polskiego na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego i austriackiego. Nie wysuwał hasła oderwania ziem polskich od Prus, czego ludność polska zaboru pruskiego nie popierała. W lipcu 1916 r. Piłsudski wystąpił z Legionów, jednak w grudniu powołano go w skład Tymczasowej Rady Stanu. Kierował Komisją Wojskową. W lipcu 1917 r. polecił swoim zwolennikom, aby odmówili złożenia przysięgi na wierność cesarzom Austro-Węgier i Niemiec, wywołując kryzys w Legionach. 21 VII 1917 r. został przez Niemców aresztowany.
Do końca wojny przebywał w więzieniu wojskowym w Magdeburgu. Pozostali na wolności piłsudczycy kontynuowali w konspiracji działalność POW, która od końca 1917 r. kierowała się głównie przeciw państwom bloku centralnego. Wybuch rewolucji listopadowej 1918 r. w Niemczech spowodował załamanie Rzeszy i uwolnienie Piłsudskiego. Przed zwolnieniem przeprowadzono z nim rozmowy, w których podtrzymywał dotychczasowe plany walki o odbudowę państwa polskiego bez ziem polskich zaboru pruskiego. 10 XI 1918 r. przybył do Warszawy i stopniowo podporządkował sobie odradzającą się armię polską i władze cywilne. Energię swą kierował na wschód. Z Niemcami zawarto porozumienie. Ziemie polskie zaboru pruskiego nie zostały objęte kierowanym przez niego procesem odbudowy państwa. W dalszym ciągu wchodziły w skład Prus. Działania Tymczasowego Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza Wojska Polskiego w tym kierunku ograniczały się do śledzenia wydarzeń poprzez II Oddział Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
Piłsudski sądził, że Niemcy stanowią nadal wielką siłę i odradzające się państwo polskie może się ustabilizować tylko przy zachowaniu dobrych stosunków z Rzeszą. W sprawie ziem polskich zaboru pruskiego głosił, że Polacy sami nie są w stanie ziem tych Niemcom odebrać. Jeśli zwycięska koalicja wojenna Polsce te ziemie podaruje, to Polacy je przyjmą, natomiast sami walki o nie nie podejmą. Ten punkt widzenia w Wielkopolsce był bardzo niepopularny. Piłsudskiego ostro krytykowano i na własną rękę podejmowano działania zmierzające do oderwania się od Prus. Nieliczni jego zwolennicy w Wielkopolsce wywodzili się spośród konspiracji studenckiej i skupiali w inteligenckiej organizacji pod nazwą Związek Młodych Polaków (ZMP). Niektórzy historycy do zwolenników Piłsudskiego próbują też zaliczać powstałą w lutym 1918 r. POW ZP. Tymczasem była to organizacja tylko z nazwy przypominająca piłsudczykowską POW. Piłsudczycy nie odegrali więc istotnej roli w toku przygotowań do powstania. Sejm Dzielnicowy w Rezolucji z 5 XII 1918 r. ziemie polskie zaboru pruskiego demonstracyjnie oddawał pod opiekę Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, a nie rządu w Warszawie.
Po wybuchu powstania Piłsudski usiłował przejąć kontrolę nad nim, delegując do Poznania kilku oficerów wywodzących się z POW, z ppłk. J. Stachiewiczem na czele. Zajmowali się oni głównie wywożeniem koni i sprzętu wojskowego z Wielkopolski do b. Kongresówki, toteż szybko zostali z Poznania usunięci. Jednostkom Wojska Polskiego z pogranicza zabroniono przekraczania granicy i udzielania powstańcom pomocy. Tereny wyzwolone przez powstańców nie podporządkowały się Piłsudskiemu. Stanowiły one obszar zarządzany samodzielnie przez Komisariat NRL. Armię Wielkopolską zaprzysiężono na wierność nie RP, lecz Komisariatu NRL. Do maja 1919 r. armia powstańcza nie podlegała też bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu w Warszawie. Na dowódcę jej powołano jednak oficera wskazanego przez Piłsudskiego. Już w marcu 1919 r. wydzielono specjalny trzytysięczny korpus i skierowano do walk z Ukraińcami w rejonie Lwowa. Wobec rosnącego zagrożenia niemieckiego, w maju 1919 r. Armia Wielkopolska pod względem operacyjnym podporządkowana została Naczelnemu Dowództwu Wojska Polskiego. 27 V 1919 r. w Kaliszu nastąpiło spotkanie Piłsudskiego z gen. J. Dowbor-Muśnickim i gen. J. Hallerem (spotkanie trzech Józefów), na którym omawiano zasady współdziałania trzech armii.
Formalna likwidacja Komisariatu NRL i Dowództwa Głównego Armii Wielkopolskiej nastąpiła jesienią 1919 r. 25-26 października Piłsudski przebywał w Poznaniu, gdzie odebrał oficjalna defiladę wojsk wielkopolskich i brał udział w spotkaniach z politykami. W następnym dniu przebywał w Gnieźnie. Po raz drugi przyjechał do Poznania z okazji pierwszej rocznicy wybuchu powstania; 28 XII 1919 r. Brał udział we mszy polowej na placu Wolności, w śniadaniu w kasynie oficerskim, przyjął defiladę przed Zamkiem, wziął udział w 200-osobowym bankiecie, w czasie którego wygłosił toast. Analizując sytuację z grudnia 1918 r. mówił: Położenie Polski było nadzwyczaj ciężkie (...) nieraz w tym czasie opuszczałem ręce w bezsile, poddawałem się rozpaczy. Gdy przystępowałem do rachunku technicznego, to dawał mi zawsze wielkości ujemne (...). A jedna z największych pozycji rachunku, który obowiązany byłem czynić, zajmowały Niemcy. Pobite na zachodzie, na wschodzie pozostawały one siłą. Na zachodniej naszej granicy, to znaczy u Was, na północy, panowały one niepodzielnie. Na wschodzie, niecałe 200 kilometrów od Warszawy, przelewało się mrowie najeżone bagnetami, uzbrojone od stóp do głowy, tysiąckrotnie silniejsze od nas technicznie. Przelewało się omijając na razie wolne części Polski i dążąc z powrotem do Niemiec. Jaka jest siła wewnętrzna tych setek tysięcy ludzi, pozostawało zagadką, którą rozstrzygnąć w owe czasy nie byłem zdolny. I wtedy właśnie wybuchło wasze powstanie, które w kilku dniach odniosło świetne zwycięstwo, oswabadzając jednym rzutem dużą część dawnego zaboru pruskiego. Przyznawał, że nie orientował się w sytuacji, obawiał się nadal siły pokonanych na zachodzie, ale nie rozbrojonych na wschodzie Niemiec, nie doceniając siły ruchu narodowego w zaborze pruskim. Błędy jego naprawili powstańcy wielkopolscy.
Podjęta przez Piłsudskiego próba wyjaśnienia nieporozumień i pozyskania opinii publicznej w Wielkopolsce nie powiodła się. W dalszym ciągu do jego poczynań odnoszono się bardzo krytycznie. Szczególnie negatywnie oceniono wojnę 1920 r. na wschodzie i zamach stanu w maju 1926 r. Wojska poznańskie w 1926 r. wystąpiły w obronie atakowanego przez Piłsudskiego rządu W. Witosa, pod hasłem obrony prawa i porządku. Piłsudski do Wielkopolan odnosił się równie krytycznie. Demonstracyjnie nie przyjechał do Poznania ani na uroczyste otwarcie Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r., ani po przyznany mu doktorat honoris causa UP w 1934 r.
Zmarł 12 maja 1935 r. w Warszawie i został pochowany w Krakowie, w krypcie św. Leonardana Wawelu. W 1937 r. władze kościelne, wbrew stanowisku władz państwowych, trumnę Piłsudskiego przeniosły do krypty Srebrnych Dzwonów.W 1899 r. ożenił się z Marią Juszkiewiczową zKopiewskich. W tym celu wystąpił z Kościoła rzymskokatolickiego i wstąpił do Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Z małżeństwa tego nie miał dzieci. W 1908 r. związał się z działaczką PPS Aleksandrą Szczerbińską, jednak poślubił ją dopiero w 1921 r., po śmierci pierwszej żony. Powrócił też wówczas do Kościoła rzymskokatolickiego. Miał dwie córki: Wandę (1918) i Jadwigę Jaraczewską (1919).