Katedra (ul. Ostrów Tumski)
Bazylika archikatedralna pw. świętych apostołów Piotra i Pawła jest najstarszym zabytkiem miasta. Jej początki sięgają utworzenia w 968 r. biskupstwa poznańskiego. W 1962 r. papież Jan XXIII nadał świątyni tytuł Bazyliki Mniejszej.
Budowę pierwszej katedry - trójnawowej bazyliki przedromańskiej - rozpoczął książę Mieszko I ok. 968 r. Została ona zniszczona w l. 1038-39 w czasie reakcji pogaństwa i najazdu czeskiego księciaBrzetysława. Budowa nowej, dwuwieżowej bazyliki romańskiej z ciosów kamiennych trwała od 1039 do 1058 r. Około 1243 r. rozebrano wschodnią część świątyni, stawiając na jej miejscu (do 1262 r.) wczesnogotyckie prezbiterium z cegieł.
W połowie XIV w. dobudowano gotycki korpus nawowy, a na przełomie XIV/XV w. - wybudowano nowe gotyckie prezbiterium. Równocześnie wzniesiono większość kaplic otaczających świątynię. Pożar w 1622 r.zniszczył dach kościoła i hełmy wież. W latach 1636-50 katedrę gruntownie przebudowano w stylu barokowym. W 1725 r. huragan przewrócił hełmy wież i zerwał dachy; w 1772 r. wielki pożar zniszczył wnętrze świątyni. Podczas odbudowy - trwającej do 1783 r. - otrzymała ona formy barokowe. Wtedy też przebudowano fasadę, wg projektu Efraima Schroegera. W 1790 r.zawaliła się wieża południowa, znów więc przebudowano frontową elewację, tym razem zaprojektował ją Bonawentura Solari.
Klasycystyczna fasada dotrwała do 1945 r. Wówczas - w czasie walk o zdobycie miasta - katedra została mocno zniszczona. Szczęśliwym trafem ocalały kaplice otaczające prezbiterium i nawy. Odbudowa - prowadzona w l. 1948-56, wg projektu Franciszka Morawskiego - przywróciła świątyni formy gotyckie z przełomu XIV i XV w. Do 1960 r. odrestaurowano kaplice.
Kościół katedralny był miejscem wielu wydarzeń historycznych. Do takich należały m.in. pogrzeby średniowiecznych królów i książąt; świątynia jest najstarszą nekropolią władców z dynastii piastowskiej. W 1300 r.król Wacław II poślubił w katedrze Ryksę, córkę Przemysła II. W 1341 r.król Kazimierz Wielki zawarł w niej drugi z kolei związek małżeński - z Adelajdą, córką landgrafa heskiego Henryka II Żelaznego, połączony z koronacją nowej królowej. Dwa lata później córka Kazimierza Wielkiego Elżbieta wyszła za mąż w katedrze za Bogusława V, księcia wołogojsko - słupskiego. Tutaj także w 1807 r.odbył się ślub gen. Jana Henryka Dąbrowskiego z Barbarą Chłapowską. W świątyni rozpoczęto w dniach 16-17 IV 1966 r. obchody Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Polsce. W 1983 r.odwiedził katedrę papież Jan Paweł II.
Katedra jest trzynawowym kościołem bazylikowym, z obejściem wokół prezbiterium. Do naw bocznych i obejścia przylega 12 kaplic i 2 zakrystie. Świątynia ma 81 m długości i 43,5 m szerokości. Wysokość nawy głównej wynosi 24,5 m, wież ok. 62 m, a wieżyczek nad obejściem - 44 m. W fasadzie znajduje się ostrołukowy, uskokowy portal z profilowanych i glazurowanych cegieł. Osadzone w nim drzwi brązowe ze scenami z życia św. Piotra (zewnątrz) i św. Pawła (wewnątrz) wykonano w 1979 r., wg projektu Kazimierza Bieńkowskiego. Nad portalem wysokie okno gotyckie z rozetą, wyżej - gotycki szczyt schodkowy z blendami. Barokowe hełmy wież zrekonstruowano w 1952 r. Wnętrze świątyni odzyskało po II wojnie światowej formy gotyckie.
W prezbiterium odtworzono sklepienie krzyżowo-żebrowe, w nawach - gwiaździste. Witraże zaprojektowali: Wacław Taranczewski, Stanisław Powalisz i Maria Powalisz - Bardońska. W świątyni znajduje się wiele cennych dzieł sztuki, część z nich trafiła tu po 1945 r. Późnogotycki ołtarz główny z 1512 r. przeniesiono z Góry na Dolnym Śląsku. Jest to ołtarz szafiasty, poliptyk, z dwoma parami ruchomych skrzydeł. W części środkowej ustawione są figury matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Barbary i św. Katarzyny. W czterech kwaterach skrzydeł zewnętrznych umieszczone są rzeźby 12 świętych niewiast. Nad ołtarzem znajduje się późnobarokowy krucyfiks oraz barokowe figury Matki Boskiej i św. Jana. Późnogotyckie stalle z początku XVI w. sprowadzono ze Zgorzelca, późnobarokowa ambona i takaż chrzcielnica z 1720 r.pochodzą z dawnego kościoła ewangelickiego w Miliczu. Na filarze za tronem arcybiskupim wisi cenny gobelin flamandzki z 1 poł. XVII w.
Wiele cennych dzieł sztuki znajduje się w kaplicach. W Złotej kaplicy - wzniesionej wg projektu Franciszka Marii Lanciego w l. 1835-41 (z wykorzystaniem starszych murów) jako mauzoleum Mieszka I i Bolesława Chrobrego - stoją posągi obu władców odlane z brązu, wg projektu Christiana Raucha, oraz ich grobowiec. W kaplicy Świętego Krzyża znajduje się monumentalny nagrobek Górków, wykonany w 1574 r. przez Hieronima Canavesiego, uważany za najlepsze dzieło renesansowej rzeźby w Wielkopolsce. W obejściu, obok drzwi do zakrystii wikariuszowskiej, usytuowany jest nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego (zm. 1553 r.) dłuta wybitnego rzeźbiarza polskiego renesansu Jana Michałowicza z Urzędowa. Obok wejścia do kaplicy Serca Jezusowego znajduje się wczesnogotycka płyta nagrobna Teodoryka Pradela (zm. 1383 r.) znaleziona w tym miejscu w 1954 r. - pod posadzką.
W 1990 r. powróciło do katedry 5 gotyckich i renesansowych, spiżowych płyt nagrobnych z XIV i XV w. (część z nich powstała w norymberskim warsztacie Vischerów), wywiezionych w czasie okupacji do Niemiec i odnalezionych w magazynach Ermitażu w Sankt Petersburgu.
W kaplicy św. Stanisława biskupa umieszczono 1995 r. - w 700 rocznicę koronacji Przemysła II - okazałą brązową płytę nagrobną króla, zaprojektowaną przez Mariana Koniecznego. W ołtarzu kaplicy św. Marcina znajduje się obraz Krzysztofa Boguszewskiego z 1628 r.przedstawiający Wjazd św. Marcina do Amiens, na którym święty otrzymał rysy królewicza Władysława.
Relikty najstarszych budowli katedralnych znajdują się w krypcie pod korpusem nawowym. Obok najwcześniejszego grobowca Mieszka I i Bolesława Chrobrego, zachowała się tam prawie połowa wapiennej misy chrzcielnej o średnicy ok. 5 m. Przypuszcza się, że jest ona pozostałością baptysterium zbudowanego w czasach Mieszka I, jeszcze przed powstaniem pierwszej katedry (przyjmuje się jako rzecz niemal pewną, iż w 966 r.właśnie w Poznaniu na Ostrowie Tumskim Mieszko I przyjął chrzest). Zobaczyć tam można też fragmenty murów dwóch pierwszych budowli katedralnych, przedromańskiej i romańskiej. Romańskie lico kamiennego muru zachowało się także w dolnej części wieży południowej.
Tekst za: "Poznań od A do Z" pod redakcją Włodzimierza Łęckiego i Piotra Maluśkiewicza, Wydawnictwo Kurpisz S. A., Poznań 1998