O Pawle Edmundzie Strzeleckim
Paweł Edmund Strzelecki (1797 - 1873) - urodzony 20 lipca w podpoznańskiej Głuszynie, pierwszy Polak, który okrążył ziemię w celach naukowych, odkrył złoto w Australii na dekadę przed wybuchem gorączki złota w Kalifornii, choć nazywany był "hrabią" podczas swych badań Australii przebył 11.000 km pieszo, a także uratował od śmierci głodowej 200.000 irlandzkich dzieci. Jego imię nosi 30 nazw geograficznych, gatunek eukaliptusa, a nawet populacja koali występująca w okolicach Melbourne...
Paweł Edmund Strzelecki jest postacią niestety niedocenianą i trochę zapomnianą nie tylko w Poznaniu i Wielkopolsce, ale również w reszcie kraju. Natomiast na świecie jest znany jako:
Podróżnik - jako pierwszy Polak okrążył kulę ziemską w celach naukowych, podczas swej ponad dziewięcioletniej wyprawy (1834 -1843) odwiedził wszystkie ówcześnie znane kontynenty (Antarktydę odkryto dopiero w 1895 roku), siedmiokrotnie przekraczając równik, podróżował na własny koszt. Swoją podróż finansował środkami pochodzącymi ze sprzedaży okazów przyrodniczych i geologicznych do muzeów w Europie.
Wyruszył z Liverpoolu i przez Stany Zjednoczone, Kanadę, Meksyk, Brazylię, Argentynę, Chile, Markizy, Hawaje, Nową Zelandię, Australię, Chiny, Indie i Egipt powrócił do Londynu.
Podczas swoich wypraw po Australii przebył ponad 11.000 kilometrów, w większości pieszo!
Odkrywca - w 1839 roku, na dziewięć lat przed wybuchem gorączki złota w Kalifornii, odkrywa złoto w dolinie Clywd (w okolicach Ligtgow) w Nowej Południowej Walii. Na prośbę ówczesnego gubernatora Gippsa nie ujawnia swego odkrycia. Gipps obawiał się wybuchu gorączki złota, która mogłaby zdezorganizować życie kolonii karnej, jaką była NSW. (ujawniając tę informację mógłby zmienić historię Australii a nawet Stanów Zjednoczonych). Podczas swoich wypraw odkrywa i zdobywa najwyższy szczyt kontynentalnej Australii, któremu nadaje nazwę Góra Kościuszki (Mount Kosciuszko 2.228 m.n.p.m., szczyt zaliczany jest do Korony Ziemi), a nowoodkryty, jeden z najżyźniejszych terenów w Australii nazywa na cześć gubernatora Gippslandem. Na Tasmanii znajduje bogate złoża węgla w okolicach Jerusalem, a w Kanadzie złoża miedzi, które są eksploatowane do dzisiaj.
Badacz - podczas swoich podróży zajmował się zbieraniem informacji z różnych dziedzin nauki - geologii, mineralogii, geografii, kartografii, meteorologii, hydrologii, wulkanologii, paleontologii, rolnictwa czy etnografii.
Geolog - na terenie obu Ameryk, w Australii i na Tasmanii prowadził liczne badania geologiczne, które doprowadziły do odkryć wielu bogactw naturalnych (złota, srebra, węgla, rud miedzi i żelaza). Owocem jego badań w Australii i na Tasmanii była wydana w 1845 roku w Londynie pierwsza naukowa książka o Australii "Physical description of New South Wales and Van Diemen's Land" (Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena). Załącznikiem do tej pracy była kolorowa mapa geologiczna Nowej Południowej Walii i Tasmani o wymiarach 7,6 x 1,5 metra! Dzieło Strzeleckiego na następnych 40 lat stało się podstawowym źródłem wiedzy geologicznej i przyrodniczej o Australii.
Wulkanolog - Strzelecki interesował się również wulkanami, był jednym z pierwszych , który zainteresował się naukowo tym tematem. Badał je w Europie, Ameryce, a podczas pobytu na Wyspach Sandwich (Hawaje), szczegółowo zbadał wulkan Kilauea. Opisał dno krateru, wykonał analizy chemiczne, obliczenia barometryczne i dokonał pomiarów wysokości jego ścian. Strzelecki pozostawił po sobie jeden z najwcześniejszych opisów naukowych tego miejsca, opublikowany w 1838 roku w "The Hawaiian Spectator".
Etnograf - w kręgu jego zainteresowań znaleźli się również rdzenni mieszkańcy odwiedzanych przez niego terenów. W Kanadzie spędził pewien czas wśród z indian plemienia Huronów, na Florydzie przebywał wśród plemienia Seminoli, na Hawajach prowadził obserwacje duchowych powiązań między wulkanami, a religią miejscowej ludności, na Nowej Zelandii interesował się Maorysami, a w swojej książce "The phisical description..." poświęcił cały rozdział ludności aborygeńskiej.
Ekolog - podczas badań w Australii i na Tasmanii wskazywał na szkodliwość nadmiernego wyrębu lasów, niszczenie podszycia oraz niekontrolowany wypas bydła. Był pierwszym, który zwrócił uwagę na potrzebę irygacji Nowej Południowej Walii i Tasmanii na szeroką skalę oraz przepowiedział wielką przyszłość dla hodowli owiec i produkcji wełny na tych terenach.
Filantrop - podczas Wielkiego Głodu w Irlandii (1845 - 1849) uratował ponad 200.000 dzieci od śmierci głodowej. Wprowadził dożywianie dzieci w szkołach i obowiązek mycia rąk przed posiłkiem. W uznaniu zasług przy zwalczaniu klęski głodu w Irlandii, Królowa Wiktoria nadaje mu jeden z pierwszych Orderów Łaźni przyznanych cywilom.
Po zaginięciu ekspedycji Johna Franklina, poszukującej morskiego przejścia między Kanadą i Azją Strzelecki organizuje zbiórkę pieniędzy na wyprawę ratunkową. Na pamiątkę udziału Strzeleckiego w tej akcji kpt. McClintock nazwał w Kanadzie jedną z zatok na Wyspie Prince of Wales - Strzelecki Harbour. Podczas swego pobytu w Stanach Zjednoczonych Strzelecki pomagał polskim emigrantom w Ameryce.
Strzelecki był wyczulony na los miejscowej ludności w odwiedzanych krajach. Był świadkiem handlu niewolnikami w Brazylii i rzezi Indian w Argentynie, przeciwko czemu zdecydowanie protestował. Był również przyjacielem Aborygenów.
Poliglota - Strzelecki władał biegle językiem angielskim, niemieckim, francuskim (prowadził w nim korespondencję), w Meksyku studiował źródła historyczne dotyczące Indian w języku hiszpańskim, a podczas wojny krymskiej uczestniczył w brytyjskiej misji m.in. ze względu na znajomość języka rosyjskiego.
Samouk - mimo tak licznych odkryć, wykonanych badań i znajomości kilku języków obcych nie istnieją żadne dowody na akademickie wykształcenie Strzeleckiego. Wszystko wskazuje na to, że nasz krajan był genialnym samoukiem.
UPAMIĘTNIENNIE
- istnieje 30 nazw geograficznych noszących nazwisko Strzeleckiego (Australia, Kanada)
- na świecie jest ponad 30 miejsc upamiętniających P. E. Strzeleckiego (tablice, obeliski, pomniki)
- jeden z gatunków eukaliptusa nosi nazwę Strzelecki Gum
- w okolicach Melbourne występuje populacja koali o nazwie Strzelecki koala
- w Polsce dwie szkoły noszą imię Pawła Edmunda Strzeleckiego
- w Poznaniu postać Strzeleckiego upamiętniają: miniatura pomnika z Jindabyne w Australii, obelisk, trzy tablice pamiątkowe, ulica, choć jej nazwa "Pawła Strzeleckiego" niejednoznacznie wskazuje Pawła Edmunda Strzeleckiego jako patrona. Również Szkoła Podstawowa nr 53, schronisko młodzieżowe oraz park w Głuszynie noszą imię podróżnika. W Domu Polonii (Paweł Edmund Strzelecki od 2020 roku jest jego patronem) można zobaczyć miniaturę oraz akt erekcyjny monumentu z Jindabyne.
- w 1997 roku prochy Pawła Edmunda Strzeleckiego zostały sprowadzone z Londynu i złożone w Krypcie Zasłużonych na Wzgórzu św. Wojciecha w Poznaniu.
POWIEDZIELI O STRZELECKIM:
Karol Darwin (twórca teorii ewolucji) - "Gratuluję Panu ukończenia pracy, która z pewnością kosztowała wiele wysiłku i jestem zaskoczony wielością doniosłych spraw, o których Pan pisze. Niech mi wolno będzie wyrazić żal, że nie ma tam o wiele obszerniejszych wyjątków z « Dziennika podróży». Mam nadzieję że pewnego dnia zostanie on opublikowany w całości... Z całego serca życzyłbym sobie, żeby choć czwarta część naszych angielskich autorów umiała myśleć i pisać językiem choć w połowie tak żywym a przy tym prostym".
John Reynolds ("A Polish Explorer" Illustrated Tasmania Mail 12.06.1929) - "Budząca sympatię osobowość Strzeleckiego uczyniła go szczególnie miłym gościem w wielu tasmańskich domach. (...) Strzelecki należy do tej znakomitej grupy ludzi, którzy uczynili wiek XIX tak niezwykłym. Musi być uznany za jednego z wiodących badaczy naukowych swoich czasów, obok Humboldta, Franklina, Darwina i Wallace'a".
Lady Jane Franklin (żona gubernatora Tasmanii) - "Wiem, że będziesz nim oczarowana, tak jak wszyscy bez wyjątku! Jest tak dobrze ułożony, elegancki, inteligentny, wykształcony, a jednocześnie tak pełen ognia i żywiołowości, tak miły i tylko troszeczkę złośliwy, ale nie za bardzo. Będzie najjaśniejszą gwiazdą w Twojej galaktyce znakomitości".
Lech Paszkowski (biograf Pawła Edmunda Strzeleckiego) - "Rola Strzeleckiego polegała na tym, że swoim szerokim umysłem wiele spraw przewidział i był pionierem w kilku gałęziach wiedzy. Był on pierwszym, który troszczył się o ekologię Australii, wskazując na szkodliwość wyrębu lasów i podszycia, był pierwszym, który wskazywał na konieczność irygacji Nowej Południowej Walii i Tasmanii na szeroką skalę i przepowiedział wielką przyszłość dla produkcji wełny. W roku 1845 usiłował bezskutecznie zorganizować dokładne i szerokie badania geologiczne w Australii i był pionierem australijskiej meteorologii. Prace jego na polu paleontologii i geologii do dzisiaj budzą podziw uczonych, szczególnie odnaleziona dopiero w roku 1972 olbrzymia mapa geologiczna długości 25 stóp i szerokości 5 stóp*, obejmująca 176 000 mil kwadratowych, pierwsza próba syntezy geologicznej wschodniej Australii. Wydana w r. 1845 książka Strzeleckiego "Physical Description... " była przez pół wieku niemal encyklopedią wiedzy o Australii i chwalił ją nie tylko wielki uczony Karol Darwin".
* odpowiednio 7,60 metra długości i 1,5 m szerokości.
*****
Zobacz również: Kalendarium życia Pawła Edmunda Strzeleckiego
-
Szymon Wieczorek
Źródła i lieratura
- Paszkowski L., Paweł Edmund Strzelecki. Podróżnik - odkrywca - filantrop, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2021
- Słabczyński W., Paweł Edmund Strzelecki. Podróże - odkrycia - prace, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957
- Strzelecki P. E., Pisma wybrane, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1960
- Strzelecki P. E., Nowa Południowa Walia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958
- Wyszowska I., Wieczorek S., Życie w podróży. Rzecz o Pawle Edmundzie Strzeleckim, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2024
Strony internetowe: