Historia, która doprowadziła do powstania dzisiejszego Poznania, zaczęła się na Ostrowie Tumskim, wówczas piaszczystej wyspie w widłach Warty i Cybiny. Było to dogodne miejsce do założenia osady zarówno ze względów militarnych, jak i komunikacyjnych. Pierwsi osadnicy pojawili się na Ostrowie najpóźniej na przełomie IX i X w. W północnej części wyspy powstał w owym czasie niewielki gród z drewnianą zabudową. Mieszko I ok. poł. X w. uczynił z niego potężny zespół obronny, z którym związane są początki państwa polskiego i chrześcijaństwa w Polsce.
Pierwotny gród został znacznie powiększony na potrzeby księcia i jego dworu, a od wschodu dobudowano do niego drugi, nieco większy człon (tzw. katedralny), otoczony wałem. W tym czasie powstała też osada na Zagórzu, zamieszkiwana prawdopodobnie przez możnych związanych z książęcym dworem, która stanowiła trzeci człon grodu.
W części książęcej, w miejscu obecnego kościoła Najświętszej Marii Panny, zbudowana została dla Mieszka I kamienna, dwukondygnacyjna siedziba (palatium). Była to prawdopodobnie pierwsza monumentalna budowla w państwie Piastów, połączona z kaplicą o wezwaniu maryjnym, ufundowaną zgodnie z tradycją przez Dobrawę, żonę Mieszka. Pozostałości palatium odkryte podczas badań archeologicznych (zob.: Palatium Mieszka I) prowadzonych od 1999 r. nie są na razie eksponowane. W książęcej części grodu znajdowała się także m.in. pracownia złotnicza, w której wykonywane były ozdoby dla książęcej rodziny i sprzęty liturgiczne.
Po poł. X w. także drugi człon północnej części grodu został przebudowany. Wzniesiono tam baptysterium (być może połączone z niewielką kaplicą lub kościołem), którego relikty interpretowane jako basen chrzcielny zachowały się pod nawą główną obecnej katedry. Budowa baptysterium wiązała się z założeniem na Ostrowie Tumskim stacji misyjnej przez biskupa Jordana (od 968 r. biskupa Polski ze stolicą biskupią w Poznaniu), który przybył tutaj prawdopodobnie z orszakiem Dobrawy.
Inicjatywę wzniesienia katedry św. Piotra, która stanęła później na miejscu baptysterium, wiąże się bądź z biskupem Jordanem, bądź też z czasami późniejszymi, nawet po roku 1000. Za wczesnym powstaniem świątyni (w 2. poł. X w.) przemawia tradycja, zgodnie z którą w poznańskiej katedrze pochowani zostali Mieszko I (zm. w 992 r.) i Bolesław Chrobry (zm. w 1025 r.), pierwsi władcy chrześcijańskiej Polski. Przedromańska katedra była potężną, murowaną, trójnawową świątynią z rozbudowaną, wyższą niż korpus nawowy częścią zachodnią, zarezerwowaną dla władcy. Z wysokości empory widział on całe wnętrze kościoła i górował nad zgromadzonymi wiernymi.
Zdaniem niektórych historyków potężny gród na Ostrowie Tumskim stał się centralnym ośrodkiem piastowskiej władzy w nowo powstałym państwie i dopiero na przełomie lat 70. i 80. X w. stracił na znaczeniu na rzecz Gniezna. Pozostał jednak nadal jednym z najważniejszych grodów. Pod koniec X w. został od strony północnej powiększony o kolejny człon. Jego potężne wały (najpotężniejsze ze wszystkich piastowskich grodów), świadczące o znaczeniu militarnym grodu, przebiegały wzdłuż dzisiejszej ulicy ks. Posadzego. Gród na Ostrowie bronić miał dostępu do centrum państwa (m.in. Gniezna) - zapewne przed najazdami niemieckimi.
W 1038 r. Ostrów Tumski został poważnie zniszczony podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława i ponownie odbudowany. Jednak wraz z przeniesieniem przez Kazimierza Odnowiciela stolicy Polski do Krakowa (XI w.) pełniący przez 100 lat rolę jednej ze stolic państwa piastowskiego poznański gród stracił na znaczeniu.
W momencie powstania lewobrzeżnego Poznania (akt lokacyjny datowany jest na 1253 r.) Ostrów wraz z katedrą ("duszą" Poznania) pozostał religijnym i duchowym centrum miasta. "...dawny królów Polskich zamek, siedziba, stolica i pogrzebów miejsce; biskupią godnością zaszczycony" - tak Jan Długosz opisał Poznań w I księdze Roczników, czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego (XV w.).
Tuż przy kościele Najświętszej Marii Panny przez większą część roku można zobaczyć pracujących w wykopach archeologów. Przy wejściu do kościoła umieszczona jest tablica informująca, że od 1999 r. trwają tu badania siedziby Mieszka I prowadzone przez Instytut Prahistorii UAM.
Już przed II wojną światową archeolodzy przypuszczali, że w poznańskim grodzie musiała się znajdować siedziba księcia, a pierwsze prace wykopaliskowe związane z poszukiwaniem palatium Mieszka I prowadzone były na Ostrowie Tumskim w 1946 r. Odkrycia reliktów budowli dokonał w 1999 r. zespół archeologów pod kierunkiem prof. Hanny Kóčki-Krenz. Natrafili oni w wykopie na fragment muru, który bez wątpienia stanowił część fundamentu kamiennej rezydencji władcy.
Rezydencja Mieszka I została wzniesiona po poł. X w., jej główna część znajduje się pod kościołem Najświętszej Marii Panny. Z dotychczasowych badań archeologicznych wiadomo, że siedziba księcia była prostokątnym, dwukondygnacyjnym budynkiem o wymiarach fundamentów ok. 27 m na ok. 12 m. Do wnętrza prowadziła sień (4,84 m2) umieszczona przy południowo-wschodnim narożniku palatium, w której mieściła się klatka schodowa prowadząca na piętro. Posadzki w pomieszczeniach były wykonane z gipsu położonego na warstwie okruchów skalnych.
W budynku znajdowały się zapewne cztery pomieszczenia. Sień sąsiadowała z pokojem (51 m2), który prowadził do środkowej, dużej sali (102 m2) używanej w celach reprezentacyjnych. Z niej, przez przejście w ścianie działowej, można było się dostać do dwóch pozostałych pomieszczeń. Jedno z nich było wąskim korytarzem o szerokości zaledwie 90 cm, lecz długości 5 m - przypuszczalnie mieścił się tutaj skarbczyk. Przylegająca do niego od wschodu sala miała powierzchnię 34 m2. Jak pozwalają sądzić dokonane w niej odkrycia - dwóch tłoków pieczętnych (ołowianego i brązowego, należącego do brata Jakuba z zakonu dominikanów), ołowianej bulli księcia Bolesława i glinianego opakowania do tłoka lub pieczęci - sala ta pełniła funkcję kancelarii. Na piętrze znajdowały się prywatne pokoje władcy.
Siedziby książęce były połączone z reguły z kaplicami. Zgodnie z XIII-wieczną kroniką polsko-śląską fundatorką kaplicy pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny na Ostrowie w Poznaniu była Dobrawa, żona Mieszka I. Pozostałości tej świątyni znajdują się prawdopodobnie pod prezbiterium kościoła Najświętszej Marii Panny. Świadczyć mogą o tym przedmioty znalezione przez archeologów: cząstki kościanych płytek, które stanowiły okładziny drewnianej skrzyneczki-relikwiarza, oraz kostki mozaikowe, które prawdopodobnie zdobiły absydę kaplicy grodowej. Dekoracja była zapewne dziełem mozaikarzy sprowadzonych z Rusi przez Bolesława Chrobrego, którego córka została wydana za mąż za księcia kijowskiego Światopełka.
Badania georadarowe we wnętrzu kościoła Najświętszej Marii Panny wykazały, że na poziomie, na którym archeolodzy odkryli relikty palatium, znajdują się pozostałości starszej niż kościół NMP architektury. Wszystkie wątpliwości rozstrzygnąć mogą jedynie badania archeologiczne w obrębie prezbiterium kościoła.
Poznański gród był siedzibą władcy przez niemal trzy stulecia i w tym czasie książęcą rezydencję prawdopodobnie poddawano naprawom i przebudowom na potrzeby książąt wielkopolskich. Wraz z całym Ostrowem Tumskim przeszła na własność poznańskiego biskupstwa ok. poł. XIII w., z chwilą wybudowania nowego książęcego zamku w mieście lewobrzeżnym, i wkrótce potem została rozebrana.
Tekst na podstawie referatu prof. Hanny Kóčki-Krenz Najstarsze dzieje Poznania, w: Tu się Polska zaczęła..., zeszyt I z serii Materiały - Dokumentacje - Projekty, opr. Biuro Programu Trakt Królewsko-Cesarski w Poznaniu, Wydział Rozwoju Miasta 2007.
0x1234email:0x1234address:0x1234 subclass:30720x1234name:Zabytki0x1234icon_name:Zabytki0x1234icon_url:http://www.poznan.pl/mim/wspolne/staryrynek/kamienica.gif0x1234 poi:441310x1234name:Akademia Lubrańskiego0x1234lon:16.9467157441808960x1234lat:52.4125097964475160x1234desc:Założona przez biskupa Jana Lubrańskiego w 1518 r. na Ostrowie Tumskim Akademia była pierwszą na ziemiach polskich uczelnią nowego typu, kształcącą w duchu renesansowego humanizmu. Okres swojej największej świetności przeżywała w czasach, kiedy wykładał tu niemiecki humanista Krzysztof Hegendorfer (1519-35). Akademia stała wówczas na europejskim poziomie, wykładali w niej znakomici profesorowie, a program szkoły należał do niezwykle nowatorskich. Raz jeszcze przeżyła okres świetności w l. 1562-71, kiedy kierował nią Benedykt Herbest. W najlepszych czasach studiowali tu synowie najpotężniejszych rodów wielkopolskich sprzyjających reformacji, ale także uczniowie wywodzący się z niższych warstw społecznych. Jej absolwentami byli m.in.: poeta Klemens Janicki, pisarze Krzysztof i Łukasz Opalińscy, lekarz Józef Struś oraz matematyk, astronom i filozof Jan Śniadecki. XVII w. to czasy upadku Akademii (będącej wówczas kolonią krakowskiego uniwersytetu), której poziom i działalność naukowa nie mogły się równać z poznańskim kolegium jezuickim. Przestała istnieć w 1780 r., kiedy połączono ją z Akademią Wielkopolską (dawnym kolegium jezuickim). W dawnej siedzibie Akademii umieszczono wówczas bibliotekę kapitulną i seminarium duchowne, a od 1926 r. mieściło się w niej Archiwum Archidiecezjalne. W 1936 r. na parterze otwarto ekspozycję zbiorów Muzeum Archidiecezjalnego.
Budowa gmachu Akademii rozpoczęła się w 1518 r. i ciągnęła przez kilkanaście lat, po śmierci biskupa Lubrańskiego (zm. w 1520 r.). Ostatnie rachunki za budowę pochodzą z 1530 r. i zapewne wtedy ukończono prace. Na parterze gmachu mieściły się sale wykładowe, na piętrze stancje profesorskie, studenckie, biblioteka i być może kaplica. Audytoria w skrzydle wschodnim nazywano Retoryką i Gramatyką. Budynek wielokrotnie był remontowany, w XVIII w. częściowo przebudowano jego wnętrze. W 1689 r. na parterze umieszczono drukarnię. Nie minęły Akademii zawirowania wojenne: w 1711 r. stacjonujący tu żołnierze moskiewscy zdewastowali wnętrza. W l. 1924-25 budynek został przebudowany według planów Kazimierza Rucińskiego. Fasadzie nadano wówczas klasycystyczny charakter. Ostatnia, gruntowna renowacja połączona z badaniami archeologicznymi zakończyła się w 2007 r. Pod zachodnim skrzydłem budynku archeolodzy odkryli wówczas pozostałości starszej budowli, która stała na miejscu obecnego gmachu. Był to zapewne dom wieżowy (XIV-XV w.), szachulcowy, zamieszkiwany przez kościelnego dostojnika. Odsłonięto też fragmenty murów obronnych z XV i XV/XVI w.
W gmachu Akademii Lubrańskiego mieści się od 2007 r. Muzeum Archidiecezjalne z cennymi zbiorami sztuki sakralnej z całej Wielkopolski.
Widoczna z daleka bazylika katedralna jest miejscem szczególnym. Jako nekropolia pierwszych Piastów stała się pomnikiem początków dziejów państwa polskiego. Jako PRIMA SEDES EPISCOPORUM POLONIAE (pierwsza siedziba biskupów Polski), jak głosi napis nad głównym wejściem, jest świadkiem początków chrześcijaństwa w Polsce.
Wnętrze. Główne wejście do świątyni prowadzi z placu katedralnego, przez współczesne drzwi umieszczone w gotyckim portalu, nad którym widać gotycką rozetę. Gotyckie wnętrze katedry jest nieco mroczne, z gwiaździstym sklepieniem i ostrołukowymi arkadami wydzielającymi nawy boczne. Nawy obiega dwanaście kaplic (głównie barokowych), dwie zakrystie i kruchta. Prezbiterium (z witrażami projektu m.in. Wacława Taranczewskiego) i obejście mają sklepienie żebrowe.
Wyposażenie prezbiterium zostało przywiezione do katedry po II wojnie światowej - m.in. wspaniały późnogotycki (ukończony w 1512 r.) poliptyk z dwiema parami skrzydeł z kościoła parafialnego w Górze Śląskiej, obecnie ołtarz główny świątyni. Barokowa ambona i chrzcielnica pochodzą z poewangelickiego kościoła w Miliczu, stalle, z początku XV w., trafiły do katedry ze Zgorzelca.
Nagrobki biskupie. Zgodnie z tradycją w katedrze chowani byli po śmierci poznańscy kanonicy i biskupi, pochodzący najczęściej ze szlacheckich i możnowładczych rodów wielkopolskich. Miejsce ich pochówku upamiętniały płyty (początkowo kamienne, potem spiżowe) umieszczone w posadzce kościoła. Najstarsza zachowana w katedrze płyta spiżowa powstała we Flandrii dla biskupa Andrzeja z Bnina. Płyty Uriela i Łukasza Górków zostały zamówione w najsławniejszym wówczas w Europie warsztacie norymberskim Vischerów. Cenne płyty zostały wywiezione z katedry przez Niemców w czasie II wojny światowej, odnalazły się długo po wojnie w petersburskim Ermitażu i w 1990 r. wróciły do katedry.
Do cenniejszych nagrobków poznańskich biskupów należy nagrobek zmarłego w 1520 r. Jana Lubrańskiego (kaplica św. Jana Kantego), założyciela Akademii, ufundowany przez jego następcę biskupa Piotra Tomickiego, a wykonany z węgierskiego czerwonego marmuru przez rzeźbiarza z warsztatu Bartłomieja Berecciego, twórcy kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Jest najstarszym w katedrze przykładem renesansowej formy płyty nagrobnej. Elegancki nagrobek z czerwonego marmuru i jasnego piaskowca zmarłego w 1574 r. biskupa Adama Konarskiego (kaplica św. Trójcy), za którego czasów w Poznaniu osiedlili się jezuici, wykonał Hieronim Canavesi (1576 r.). Do równie świetnych przedstawień należy renesansowy nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego (w obejściu), wykonany około 1560 r., czy wczesnobarokowy nagrobek Adama Nowodworskiego (zm. w 1634 r.), którego autorstwo przypisuje się Wilhelmowi Richterowi, uczniowi wybitnego gdańskiego rzeźbiarza i architekta Abrahama van den Blocke'a (naprzeciwko Złotej Kaplicy).
Zwyczaj fundowania kaplic, które pełniły funkcje kaplic grobowych, rozpowszechnił się w XV w. Niektóre z nich przeradzały się w rodowe mauzolea. Do najbardziej okazałych należy kaplica Najświętszego Sakramentu - kaplica rodowa możnego rodu Górków.
Złota Kaplica. Olśniewająca przepychem i pełna dostojeństwa, utrzymana w bizantyjskim stylu Złota Kaplica - królewskie mauzoleum - powstała dzięki społecznej inicjatywie w 1 połowie XIX w. Miała w czasach zaborów przypominać o wspaniałej przeszłości Polski. Głównym autorem programu mauzoleum - symbolicznie wyrażonego skrótu dziejów Polski - był hrabia Edward Raczyński. W kaplicy umieszczono sarkofag, w którym złożone zostały szczątki (prawdopodobnie) Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Potężne posągi Mieszka I wyobrażonego jako kapłana i Chrobrego - jako rycerza, wykonane przez Christiana Daniela Raucha, miały symbolizować naturę władzy. Malowidła na ścianach akcentują dwa ważne momenty z początków państwa polskiego: przyjęcie chrztu oraz zjazd gnieźnieński. Na sklepieniu wewnętrznej kopuły, lśniącym od złota, przedstawiono Pantokratora, a w ołtarzu umieszczono mozaikowy obraz Matki Boskiej.
Katedra jako królewska nekropolia. Zgodnie z tradycją w poznańskim kościele pochowani zostali Mieszko I i Bolesław Chrobry. Podczas wykopalisk archeologicznych w XX w. odkryto pozostałości dwóch grobowców, jak przyjęto - właśnie pierwszych Piastów (można je oglądać w podziemiach katedry). Jednak zdania na temat tego, czy rzeczywiście Chrobry i jego ojciec spoczywają w poznańskiej katedrze, są podzielone.
Nie budzi wątpliwości pochówek w katedrze Przemysła II, zamordowanego w 1296 r. W 1995 r. w kaplicy św. Stanisława Biskupa i Męczennika (wydzielonej z kaplicy Królewskiej, w której do XIV w. znajdował się nagrobek króla) poświęcono monumentalne brązowe epitafium upamiętniające Przemysła II, Rychezę oraz Przemysła I.
Pośrodku nawy głównej znajduje się dziś napis przypominający, że poznańska katedra jest miejscem wiecznego spoczynku królów i książąt z dynastii Piastów.
Historia katedry. Pierwsza, przedromańska katedra była kamienną świątynią trójnawową (zob.: Historia grodu). Zaczęto ją wznosić w 2 połowie X w. na miejscu wcześniejszych prowizorycznych baptysteriów, których relikty można zobaczyć w krypcie (wejście z wieży północnej). Podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława w 1038 r. została zniszczona i zapewne kilka lat później przebudowana. Pozostawiono układ trójnawowy, rozbudowując część zachodnią. W 1 połowie XII w. rozebrano część zachodnią świątyni, gdzie wzniesiono nowocześniejszą fasadę dwuwieżową. Z katedry romańskiej zachowały się do dziś widoczne fragmenty murów, wkomponowane w fasadę katedry.
W 1243 r. rozpoczęto przebudowę części wschodniej, wznosząc gotyckie prezbiterium. Generalną przebudowę korpusu nawowego rozpoczęto w 1356 r., zastępując go strzelistym gotyckim. Prawdopodobnie z powodu katastrofy budowlanej jeszcze pod koniec XIV w. zmianom konstrukcyjnym poddano także wschodnią część świątyni - powstało obejście z wieńcem kaplic.
Przebudowę gotyckiej katedry rozpoczęto po pożarze, w 1622 r. W 1725 r. gwałtowna wichura uszkodziła hełmy wież i zachodni szczyt. Po odbudowie nadano im barokową formę. Przekształcenia świątyni trwały prawie 100 lat. W tym czasie wymienione zostało - w większości jeszcze gotyckie - wyposażenie katedry. Po pożarze w 1772 r. wnętrzu nadano późnobarokowe formy, które zachowały się do II wojny światowej. Przebudowy fasady dokonano według klasycystycznych projektów, uzupełnionych potem m.in. o nowe hełmy wież.
W prawie niezmienionym stanie katedra dotrwała do 1939 r. Największych zniszczeń doznała w 1945 r. Przed podjęciem odbudowy przeprowadzono gruntowne prace archeologiczne. Ostatecznie zdecydowano katedrze nadać gotycki kształt, zaś kaplice pozostawić w formie, w jakiej dotrwały do 1945 r., czyli najczęściej barokowej. Główne prace zakończono w 1956 r.
Stojąca naprzeciw kościoła Najświętszej Marii Panny psałteria jest pamiątką po niezwykle bogatym życiu muzycznym, które toczyło się przez wieki w poznańskiej katedrze.
Biskup Jan Lubrański ufundował przy katedrze w 1512 r. kolegium psałterzystów. Była to grupa dwunastu kapłanów zobowiązanych do śpiewania codziennie wotywy (mszy wotywnej) o św. Krzyżu. W 1624 r. psałterzystów zobowiązano dodatkowo do śpiewania psalmów niemal przez całą dobę - występowali wówczas dwójkami i zmieniali się co godzinę, wspierani przez uczniów Akademii Lubrańskiego.
Kapituła ofiarowała psałterzystom kurię kanonicką stojącą na "grobli wikariuszowskiej". Był to drewniany budynek, na którego miejscu jeszcze za życia biskupa Lubrańskiego (zm. w 1520 r.) powstała murowana późnogotycka psałteria. Na fasadzie i elewacji zachodniej upamiętniono fundatora, umieszczając jego herb Godziemba - sosnę o trzech konarach i pięciu korzeniach. Południową elewację zwieńczono ozdobnym szczytem. W 1529 r. konstrukcję psałterii wzmocniono filarem wstawionym w wielkiej sali w przyziemiu, na którym zaznaczano stan wód podczas kolejnych powodzi nawiedzających Poznań. Przy najwyżej położonej kresce widnieje data "1698".
Kolegium psałterzystów przetrwało do 1810 r., ale już od końca XVIII w. budynek zamieszkiwała służba katedralna, a w 1844 r. ulokowano w nim ochronkę. W 1858 r. rozpisano wśród członków kapituły ankietę, w której mieli się opowiedzieć za renowacją lub rozbiórką psałterii - opowiedzieli się, co widać do dziś, za jej pozostawieniem (głosami 10:3, dwóch niezdecydowanych). Jeden z kanoników napisał, że dzięki zachowaniu psałterii "utrzymałby się pomnik smaku w budownictwie lepszego, jak ten, z jakim w późniejszych czasach budowano" (!). Podczas remontu prowadzonego w latach 1860-61 zmieniono nieco pierwotny układ okien i ich dekoracji, usunięto szpecące budynek przybudówki.
Budowla została poważnie uszkodzona w 1945 r. i odbudowana dwa lata później.
Barokowo-klasycystyczny budynek dawnego probostwa katedralnego (ul. Ostrów Tumski 3) został postawiony na starszych fundamentach w 1792 r. i przebudowany w 1859 r. prawdopodobnie przez Karla Heinricha Schinkla. Obecnie znajdują się w nim mieszkania duchowieństwa katedralnego. W północnej ścianie budynku wmurowane są dwie kamienne płyty z 1598 i 1715 r. z inskrypcjami odnoszącymi się do dziejów probostwa, a popiersie w tympanonie fasady przedstawia najpewniej Jana Kochanowskiego, który w l. 1564-74 był prepozytem (proboszczem tytularnym) poznańskiej katedry.
Budynek Kurii Metropolitalnej (ul. Ostrów Tumski 2) został wzniesiony w 1834 r. według projektu budowniczego Traegera (na miejscu dawnej kurii kanonickiej), częściowo przebudowany w 1870 r. i ponownie około 1920 r., według projektu Mariana Andrzejewskiego.
0x1234email:0x1234address:0x1234 poi:441280x1234name:Pałac arcybiskupi0x1234lon:16.949777255634710x1234lat:52.411473399801550x1234desc:Jako siedziba arcybiskupa pałac (ul. Ostrów Tumski nr 1) jest jednym z ważniejszych miejsc na Ostrowie Tumskim. Stoi w ogrodzie, który powiększono w XVII w., wyburzając sąsiadujące z nim rozpadające się ze starości kanonie, a który przecięła w l. 60. tzw. trasa chwaliszewska (zob.: Arcybiskupie Seminarium Duchowne na Zagórzu).
Zapewne wraz z powstaniem w Poznaniu katedry wzniesiona musiała zostać budowla, w której mieszkali kolejni biskupi. Jednak najstarsza wzmianka dotycząca pałacu biskupiego (a od XIX w. arcybiskupiego) pochodzi dopiero z XV w. Głosi ona, że w 1404 r. jeden z poznańskich biskupów zamieszkał na Ostrowie Tumskim w nowo wybudowanym dworze. Do poł. XVII w. budynek kilkakrotnie był przebudowywany i powiększany, m.in. po większych, szczególnie groźnych na Ostrowie wylewach Warty. Od potopu szwedzkiego (poł. XVII w.), gdy biskupi poznańscy jednocześnie pełnili funkcję sekretarzy królewskich i najczęściej rezydowali w Warszawie, poznański pałac stał latami opustoszały, a "przez to samo psować się musiał". W początkach XVIII w. odnotowano, że wymaga gruntownego remontu, "gdyż teraz impossibile w nim mieszkać".
Nowy pałac (prawdopodobnie z wykorzystaniem części murów dawnej budowli) wybudowano ok. 1730 r. według projektów znanego architekta Pompeo Ferrariego. Nocował w nim m.in. król August II Sas w drodze z Saksonii do Warszawy, zresztą pod nieobecność biskupa. Budynek ponownie przebudowano (rząd pruski odmówił wsparcia finansowego dla budowy nowego gmachu) w l. 1852-54 pod kierunkiem Karla Heinricha Schinkla, rządowego inspektora budowlanego. Autorstwo projektu przypisuje się Gustawowi Schulzowi (jego projektu jest wart obejrzenia pałac stojący przy Al. Marcinkowskiego u wylotu ul. Podgórnej), oraz Juliuszowi Salkowskiemu. W takiej XIX-wiecznej postaci przetrwał z niewielkimi zmianami do dziś.
Wejście do budynku prowadzi przez balkonowy portyk z kolumnami. Pod portykiem stoją dwie marmurowe rzeźby przedstawiające świętych Piotra i Pawła, wykonane przez Oskara Sosnowskiego w Rzymie w l. 1864-65, które do 1945 r. zajmowały miejsca po bokach ołtarza głównego katedry. Na skwerze przed pałacem stoi późnobarokowa figura św. Jana Nepomucena z ok. 1730 r., przeniesiona z otoczenia pałacu Mycielskich w pobliskim Kobylepolu, zniszczonego przez pożar w 1945 r.
Najwcześniejszym z domów budowanych na Ostrowie Tumskim dla członków kapituły katedralnej, który przetrwał do naszych czasów, jest kanonia Fundi Godziemba (ul. Ostrów Tumski 6). Zbudowana została ok. 1504 r. z fundacji Mikołaja Lubrańskiego (herbu Godziemba), wojewody kaliskiego, brata biskupa Jana Lubrańskiego. Posadowiono ją częściowo na murze otaczającym niegdyś Ostrów Tumski, który wzniósł biskup Lubrański (XVI w.).
Z XVI w. pochodzi kanonia przy ul. Ostrów Tumski 11, wsparta na dawnym murze obronnym, a przebudowana w XVIII i XIX w. Zachowały się wiodące do niej rokokowe drzwi (po poł. XVIII w.). Między oknami na piętrze umieszczona została nisza z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XIX w. Od strony placu katedralnego znajduje się barokowa brama wjazdowa z 2 poł. XVIII w.
Kanonia przy ul. Ostrów Tumski 5a zbudowana została w 1751 r., a w latach 70. i 80. XX w. przeszła gruntowny remont. Przed wejściem dobudowano wówczas ganek wsparty na dwóch spiralnych kolumienkach pochodzących z późnobarokowego ołtarza.
Większość zachowanych na Ostrowie kanonii (w sumie jest ich dziewięć) pochodzi z XIX w.; kolejno poddawane są renowacji.
Wzdłuż ul. ks. Posadzego, która częściowo biegnie na wałach otaczających niegdyś część poznańskiego grodu z końca X w., znajdują się dawne wikariaty katedralne.
Wikariat przy ul. ks. Posadzego 2, zbudowany przed 1850 r. na mieszkania dla wikariuszy katedralnych, zajmuje obecnie Archiwum Archidiecezjalne. Znalazła się tam część zbiorów archiwum oraz pracownia konserwatorska. Poznańskie archiwum to najstarsza tego typu instytucja w Polsce, powołana do życia przez kardynała Edmunda Dalbora w 1925 r. Wikariat przeszedł ostatnio gruntowny remont.
Kolejne dwa wikariaty (pod numerami 5 i 7) pochodzą z XVIII w. Dom pod 7 zbudowany jest z muru pruskiego, ma czterospadowy, tzw. polski, dach kryty gontem.
Niewielki kościół, perełka architektury gotyckiej, powstał najprawdopodobniej na miejscu dawnej kaplicy książęcej przylegającej do palatium - siedziby Mieszka I. Do XIX w. w źródłach określany był jako "in Summo" - czyli "na grodzie".
Został wzniesiony w XV w. staraniem kapituły i biskupa Andrzeja z Bnina. Do 1444 r. wybudowano halowy korpus kościoła - zapewne ze względu na kłopoty budowlane związane z posadowieniem na wcześniejszych reliktach nieco krótszy, niż zamierzano. Budowę korpusu prowadził Hanusz Prus, prawdopodobnie ze znakomitego zachodniopomorskiego warsztatu Henryka Brunsberga. Wskazują na to m.in. jednorodne halowe wnętrze i dekoracja ceramiczna elewacji z użyciem glazurowanych ceglanych kształtek, pierwotnie być może znacznie bogatsza. W 1445 r. budynek został zamknięty od zachodu ścianą z bogatym, widocznym z daleka szczytem, jednym z najładniejszych w Wielkopolsce, wymurowanym przez Jana Lorka z Kościana. W latach 1444-47 kościół otrzymał gwiaździste sklepienie (wykonane przez poznańskiego muratora Mikołaja z synem), częściowo do dziś zachowane. Świątynię konsekrowano w 1448 r.
Wnętrze kościoła jest niedostępne dla turystów: od kilku lat trwa gruntowny remont związany z jego złym stanem technicznym. Świątyni już w XIX w. groziła rozbiórka, której uniknęła właściwie dzięki splotowi przypadków. Szykowali się do niej Prusacy w 1805 r., ale w 1806 r. musieli wycofać się z Poznania przed wojskami napoleońskimi. W 1817 r. władze pruskie ponownie ogłosiły zamiar rozbiórki i przystąpiły do licytacji kościoła, ale zakończyła się ona fiaskiem. Kapituła wynajmowała w tym czasie świątynię na magazyn. Rok później odwiedził ją następca tronu pruskiego, przyszły Fryderyk Wilhelm IV, który docenił urodę kościoła i zakazał jego rozbiórki. Książę Antoni Radziwiłł zaproponował, by świątynię zamienić w mauzoleum pierwszych władców, i pomysł ten początkowo podchwycono, ale ostatecznie go nie zrealizowano. W 1841 r. inspektor budowlany Karl Heinrich Schinkel uznał, że kościół grozi zawaleniem, w związku z czym wezwano kapitułę do jego natychmiastowej rozbiórki. Kapituła jednak od pewnego czasu planowała gruntowny remont tej starej i ważnej dla Poznania świątyni, a przeszkodą był jedynie brak pieniędzy. Renowację udało się przeprowadzić w latach 1859-62 za pontyfikatu arcybiskupa Leona Przyłuskiego.
Do kościoła prowadzą dziś osadzone w gotyckim portalu neogotyckie drzwi z ok. 1890 r. Po stronie północnej znajduje się drugi portal, zamurowany prawdopodobnie w XIX w. Obecny wystrój świątyni (polichromie i ołtarz główny) został zaprojektowany przez znanego malarza Wacława Taranczewskiego w 1954 r. We wnękach pod oknami znalazły się sceny z życia Marii, nad zamurowanym portalem - obraz Matki Boskiej adorowanej przez Andrzeja z Bnina i Walentego Dymka (arcybiskup w l. 1945-56). Witraże, także projektu Taranczewskiego, zostały wykonane w poznańskim zakładzie Zygmunta Kośmickiego.
W jednym z narożników świątyni można zobaczyć wyszczerbiony kamień, którego zgodnie z legendą wojsko polskie przed wyruszeniem na bitwę dotykało mieczami na znak, że pragnie walczyć pod opieką Matki Boskiej. Kamień ten nazywany bywa diabelskim - ponoć diabeł, chcąc wyrwać fundamenty kościoła z ziemi, z całej siły szarpnął kamień, pozostawiając na nim głębokie bruzdy.
Wokół kościoła prowadzone są wykopaliska archeologiczne.
Warto przejść mostem Cybińskim ze Śródki na Ostrów Tumski z uwagi na świetny widok na katedrę otoczoną od wschodu wieńcem kaplic. Wieczorem, kiedy katedra i most są oświetlone, widok staje się wyjątkowo efektowny.
Przeprawa łącząca Ostrów Tumski i Śródkę istniała już tysiąc lat temu. Pierwszy drewniany most przez Cybinę, dzięki któremu Ostrów Tumski (wówczas siedziba książęca i biskupia) zyskiwał stałe połączenie z Gnieznem i Ostrowem Lednickim, postawiono za Mieszka I. W XII w. łączył Ostrów z szybko rozwijającą się Śródką. Pierwszy raz przeprawa przez Cybinę została utrwalona na XVII-wiecznym widoku Poznania F. Brauna i G. Hogenberga - była wówczas drewniana, broniona przez dwie strażnice. W XIX w., kiedy przeprowadzano nieodzowne remonty mostu Cybińskiego, ruch odbywał się przez most na śluzie stanowiącej część umocnień fortowych wybudowanych przez Prusaków (zobacz: fortyfikacje).
W początkach XX w., gdy z roku na rok wzrastała ilość przewożonych mostem towarów, Prusacy zdecydowali o budowie mostu żelaznego; stanął on w 1905 r. Po sześciu latach z powodu wadliwej konstrukcji, która narzucała ograniczenia w ruchu drogowym, trzeba było go wymienić na nowy. Jego budowę zakończono w 1913 r. Co ciekawe, tory tramwajowe biegły przez most tuż koło chodnika, stwarzając zagrożenie dla pieszych.
5 września 1939 r. wycofujące się wojsko polskie wysadziło most, a Niemcy w to miejsce wybudowali przeprawę drewnianą. Po wojnie most odbudowano: miał stalowe dźwigary i drewnianą jezdnię. Przetrwał do 1970 r., kiedy go rozebrano.
Na miejsce, które zajmował od tysiąca prawie lat, most Cybiński "wrócił" 7 grudnia 2007 r. Przy jego budowie wykorzystano znane dobrze poznaniakom eleganckie przęsło starego mostu Rocha, który służył mieszkańcom od 1913 do 2002 r.
Gmach Wyższego Seminarium Duchownego Towarzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagranicznej (przy ul. Lubrańskiego 4) powstał w 1936 r. według projektów Stefana Cybichowskiego. Mieści się w nim też Dom Główny zgromadzenia. Przed budynkiem stoi odsłonięty w 1981 r. pomnik Kardynała Augusta Hlonda, założyciela (1932 r.) Towarzystwa Chrystusowego, autorstwa Jerzego Sobocińskiego. Pierwszym przełożonym towarzystwa był ksiądz Ignacy Posadzy, którego imieniem nazwano jedną z ulic na Ostrowie Tumskim.
0x1234email:0x1234address:0x1234 poi:441380x1234name:Figura Matki Boskiej Niepokalanej0x1234lon:16.946872045814740x1234lat:52.411008583741430x1234desc:Między psałterią a kościołem NMP stoi figura Matki Boskiej Niepokalanej. Została ufundowana przez kanonika Michała Sibilskiego w 1886 r.; pierwotnie stała na placu katedralnym. Około 1925 r. przeniesiono ją w obecne miejsce. Na jej cokole znajduje się inskrypcja fundacyjna.
0x1234email:0x1234address:0x1234 poi:441350x1234name:Arcybiskupie Seminarium Duchowne na Zagórzu0x1234lon:16.9476307135069960x1234lat:52.409488344538140x1234desc:Położone na Zagórzu neogotyckie Arcybiskupie Seminarium Duchowne, na cześć papieża Leona XIII nazwane Collegium Leoninum, powstało w latach 1894-96. W czasie I wojny Prusacy urządzili w nim szpital wojskowy. Poważnie zniszczony w 1945 r. budynek został odbudowany, ale z bez wyraźnych cech neogotyckich.
W ogrodzie, który stanowił niegdyś przedłużenie ogrodu arcybiskupiego, stoi pochodząca z 1893 r. rzeźba Chrystusa ze św. Piotrem dłuta Władysława Marcinkowskiego. Pierwotnie znajdowała się w ołtarzu głównym katedry (została przeniesiona w 1946 r.). W budynkach seminarium mieści się m.in. Wydział Teologiczny poznańskiego Uniwersytetu im. A. Mickiewicza.
Zagórze - istniejąca od średniowiecza osada rzemieślniczo-handlowa z kościołem św. Mikołaja, rozebranym w 1817 r. - stanowiło przez wieki jedną całość z Ostrowem Tumskim.
Decyzję o wybudowaniu tzw. trasy chwaliszewskiej, czyli trasy wschód - zachód, która przecięła arcybiskupie ogrody, biegnąc niemal przy samej katedrze, poznańskie władze podjęły w 1955 r. Była to decyzja polityczna wymierzona w Kościół i osobiście w ówczesnego poznańskiego metropolitę księdza arcybiskupa Antoniego Baraniaka. Pomysł zrealizowano w drugiej poł. l. 60., korygując "[...] bieg trasy w części przechodzącej przez ogrody kurialne dla zachowania istniejącego drzewostanu" (!). Budowa trasy doprowadziła do zniszczenia jednego z najstarszych założeń urbanistycznych Poznania.
Zabudowę Zagórza stanowią m.in. kamienice z przełomu XIX i XX w. Jest ono obecnie najmniejszą dzielnicą Poznania.
W 2000 r. przed dawnym probostwem katedralnym na Ostrowie Tumskim odsłonięty został pomnik Jana Pawła II, dzieło Krystyny Fałygi-Solskiej. Kamienie wokół pomnika pochodzą z wykopalisk - z wcześniejszych budowli, które niegdyś stały na Ostrowie Tumskim. Karol Wojtyła był w Poznaniu jako papież dwukrotnie - w 1983 i 1997 r.
0x1234email:0x1234address:0x1234 poi:441360x1234name:Pomnik Jana Kochanowskiego0x1234lon:16.947073353602530x1234lat:52.412681495959530x1234desc:Jan Kochanowski, autor m.in. pięknego przekładu Psałterza Dawidów, w latach 1564-74 piastował godność prepozyta poznańskiej kapituły katedralnej. Z okazji 300-lecia śmierci poety (zm. w 1584 r.), w 1885 r. na placu katedralnym odsłonięto obelisk projektu Antoniego Krzyżanowskiego z medalionem portretowym Kochanowskiego. W 1924 r. pomnik przeniesiono przed dawne probostwo. W czasie II wojny został zniszczony przez Niemców, a w 1984 r. zrekonstruowany przez Jerzego Sobocińskiego. Stanął ponownie przed dawnym probostwem, skąd w 2002 r. przeniesiono go przed budynek Akademii Lubrańskiego.
Sam Kochanowski prawdopodobnie w Poznaniu nigdy nie był, swoją funkcję sprawował przez pełnomocników. Godność prepozyta przynosiła mu spore dochody i pozwalała na tworzenie bez obawy o sprawy materialne.